Хитай ақ ташлиқ китаб елан қилип диний әркинликкә һөрмәт қиливатқанлиқини илгири сүрди

Хитай һөкүмити бүгүн хитайниң диний әркинлик вәзийити һәққидә ақ ташлиқ китаб елан қилип, хитайда диний етиқад әркинлики вә диний паалийәтләрниң капаләткә игә икәнликини илгири сүрди. Һалбуки, чәтәлләрдики көзәткүчиләр хитайдики диний етиқад әркинликиниң ши җинпиң дәвридә әң еғир чәклимиләрни баштин кәчүрүватқанлиқини илгири сүрмәктә.

3-Апрел, сәйшәнбә күни, хитай дөләт ишлири кабинети “хитайниң диний паалийәтләр вә етиқад әркинликини капаләткә игә қилиш сиясәтлири” мавзулуқ ақ ташлиқ китаб елан қилди. Хитайчә вә инглизчә тилларда тарқитилған бу доклатниң кириш қисмида мундақ дейилгән: “хитай компартийәси башчилиқидики сотсиялистик дөләт болған хитай, дөләт ишлири вә диний мәсилиләрдә диний етиқад әркинликини асас қилған һалда өз пуқралириниң динға ишиниш әркинликини қоғдап, актип вә сағлам мунасивәт орнитип, динлар иттипақлиқи вә җәмийәт инақлиқини капаләткә игә қилип кәлмәктә”.

Доклатта йәнә 2012-йилидики 18-қурултайдин кейин ши җинпиң ядролуқидики хитай мәркизи һөкүмитиниң диний ишларни қанун арқилиқ идарә қилип, динға етиқад қилидиғанлар вә қилмайдиғанлар өзара һөрмәт қилидиған, диний етиқад вә диний паалийәтләр капаләткә игә қилинған бир җәмийәт қуруп чиқилип, “җуңго чүши” ни әмәлийләштүрүш йолида һәссә қошқанлиқи баян қилинған.

Һалбуки, хәлқарадики мунасивәтлик органлар буниң дәл әксини илгири сүрмәктә. Техи бу йил 1-айда америка дөләт ишлири министирлиқи америка “хәлқара диний әркинлик қарари” ға асасән елан қилған бир доклатида, хитайни диний әркинлик җәһәттә “алаһидә әндишә қозғаватқан дөләтләр” қатариға киргүзгән иди. Америка дөләт мәҗлиси вә һөкүмитигә қарашлиқ хитай ишлири комитети елан қилған йиллиқ доклатта хитайда ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққандин буян диний бесимниң қаттиқ күчийип кәткәнлики, болупму 2017-йили мақулланған “диний ишларни башқуруш низамнамиси” ниң түзитилгән нусхисиниң уйғур дияридики диний етиқад һәқлирини вәйран қилишта қоллинилғанлиқи баян қилинған иди.

Америка уйғур кишилик һоқуқ қурулуши тәтқиқатчиси һенрий шаҗески бүгүн радийомизға қилған сөзидә, юқиридики бу ақ ташлиқ китабниң ичидә дейилгәнләргә баһа бериш үчүн алди билән униң ким тәрипидин чиқирилғанлиқиға қараш керәк, деди. У мундақ деди:
“бу ақ ташлиқ китаб хитай һөкүмитиниң муһим органлиридин болған хитай дөләт ишлири кабинетиниң учур ишханиси тәрипидин чиқирилған. Бу, хитай һөкүмитиниң ташқи дуняға қаратқан тәшвиқатини контрол қилидиған әң муһим оргини. Шуңа бу орган тәрипидин чиқирилған доклатта хитай һөкүмитиниң мәйданидин башқа көз қарашларға орун берилмигән. Дини әркинликниң пәрқлиқ қатламлири тилға елинмиған. Доклатта омумйүзлүк алға сүрүлгини хитай компартийәсиниң өткән йиллар мабәйнидә хитайдики диний әркинлик вәзийитини яхшилиғанлиқи алға сүрүлгән. Мәнчә, биз юқиридики бу җүмлини “хитай компартийәси өткән йиллар мабәйнидә хитайдики диний етиқад әркинликини әң қаттиқ контрол астиға алди” дәп чүшәнсәк наһайити мувапиқ болиду”.

Хитай һөкүмити юқиридики бу ақ ташлиқ китабида хитайдики диний әркинликниң капаләткә игә икәнликигә мисал сүпитидә төвәндикиләрни көрсәткән:
“2017-йили сентәбиргичә болған арилиқта, хитай һөкүмити 91 диний мәктәп қурулушини тәстиқлиди, улар 41 буддизм, 10 давизм, 10 ислам, 9 католик вә 21 протестант мәктипини өз ичигә алиду. Хитайда ислам институти, буддизм академийәси қатарлиқ дөләт дәриҗилик 6 диний алий мәктәп бар. юқиридики бу мәктәпләрниң 10 миңдин ошуқ оқуғучиси бар болуп, һазирғичә оқуш пүттүргән омумий оқуғучи сани 47 миң нәпәр.”

Ақ ташлиқ китабта йәнә, хитайда ислам дини, будда дини вә христиан диниға аит китаб-журналларниң һөкүмәт тәрипидин нәшр қилиниватқанлиқи, мусулманларниң муқәддәс китаби қуран кәриминиң хитайчә, уйғурчә, қазақ вә қирғизчиға тәрҗимә қилинип нәшр қилинғанлиқи қатарлиқларму диний әркинликкә мисал қилип көрситилгән.

Һенрий шаҗескиниң қаришичә, бу ақ ташлиқ китаб нурғунлиған сан-сифирлар вә статистикилар билән толдуруветилгән. Униңда хитайдики диний мәктәпләрниң, черкав вә мәсчит қатарлиқ диний орунларниң сани берилгән, әмма у орунларда немиләр болуватқанлиқи тилға елинмиған. Хитайдики диний тәлим-тәрбийәниң мәзмуни, диний орунларда алға сүрүлүватқан идийәниң немилики тилға елинмиған.

Һенрий әпәнди бу һәқтә мундақ деди: “шуңа биз бу йәрдә динға ишәнгүчиләр йәни ислам дини, христиан вә яки будда дини ишәнгүчилириниң өзиниң бу һәқтики һәқиқий ой-пикирлирини билмәймиз. Шуңа хитайда диний әркинликниң капаләткә игә болуп-болмайватқанлиқиға юқириқи статистика номурлири әмәс, бәлки у өз ичигә алған мәзмунға қарап баһа бериш керәк.”

Һенрий шаҗесики ши җинпиң һакимийитидин буян хитайдики диний әркинлик вәзийитиниң болупму уйғурларниң диний әркинлик вәзийитиниң әң қаттиқ дәриҗидә дәпсәндә қилинғанлиқини билдүрди.

Америка әркинлик сарийи тәтқиқатчиси сараһ кук ханим бу һәқтики сөзидә, ши җинпиң мәзгилидә уйғурларниң әслидила интайин еғир болған диний әркинлик вәзийитиниң техиму еғирлашқанлиқини билдүрди. У сөзидә болупму уйғур райони юқири техникилиқ назарәт системилири билән қаттиқ көзитиливатқан бир шараитта уйғурларниң диний паалийәтлириниң йәниму илгирилигән һалда чәклимигә учрайдиғанлиқини әскәртти.

Хитайда бу йил 1-февралдин башлап ишқа киришкән йеңидин түзитиш киргүзүлгән “диний ишлар башқуруш низами” да динға мунасивәтлик барлиқ паалийәтләр һәққидә конкрет бәлгилимиләр чиқирилған һәм шундақла униң уйғур аптоном районини асасий нишан қилған һалда иҗра қилинидиғанлиқи елан қилинған. Бу йеңи низамда диний гуруһлар вә шәхсләр, уларниң чәтәл билән болған мунасивити, диний сорунлар, закат йиғиш, диний тәрбийә, диний мәктәп, диний йиғилиш, торда диний темиларни музакирә қилиш, диний тәблиғ, чәтәлдики диний курс яки диний йиғинларға қатнишиш қатарлиқ динға четишлиқ болған барлиқ паалийәтләр техиму қаттиқ контрол астиға елинған. Йеңи низамда йәнә һөкүмәт башқурушиниң сиртидики бәзи диний гуруһлар вә шәхсләрниң юқириқидәк диний паалийәтләр билән шуғуллиниши техиму қаттиқ чәкләнгән.