Туңган диний өлимаси йүннәнгә диний тәлим елишқа кәлгән уйғурларниң әһвалини аңлатти

Йүннән ислам институтиниң сабиқ оқутқучиси, йеқинда америкиға кәлгән туңган диний өлимаси ма шиңбав әркин асия радийосида мухбиримиз билән сөһбәт елип бармақта. 2016-Йили 5-май, вашингтон.

Йеқинда америкиға кәлгән туңган диний өлимаси ма шиңбав йәни юнус әпәнди хитайдики мәзгилидә диний паалийәтлири сәвәблик даириләрниң сорақ қилиш, тәқиб қилиш һәтта тутқун қилиш қисмәтлиригә йолуққан. Ма шеңбав әпәнди радиомиз зияритини қобул қилип, өзиниң йүннән өлкиси ислам диний мәктипидә оқутқучилиқ қилған мәзгилдә, йүннәндики сақчи даирилири чиқарған ислам дини мәктәплиригә уйғур оқуғучиларни қобул қилмаслиқ уқтуруши вә әйни чағда өзи қатарлиқ туңган оқутқучиларниң ярдимидә, мәктәптә йошурунчә диний тәлим елиш пурситигә еришкән уйғур оқуғучиларниң әһвалини аңлатти.

Хитайниң йүннән өлкисидики шида ислам маарипи институтиниң оқутқучиси юнус әпәндиниң етишичә, у хитай һөкүмитиниң диний сиясити вә миллий сияситини ашкара тәнқид қилғини үчүн, хитай сақчилири вә дөләт бихәтәрлик хадимлириниң көп қетим сорақ қилиши һәтта тутқун қилишлириға учриған диний өлима.

1979-Йили чиңхәйдики тәқвадар туңган мусулман аилисидә дуняға келип, кичикидинла диний тәрбийә алған юнус әпәнди, дәсләп чиңхәй педагогика университети, шәнши педагогика университетлирида оқуған. Әмма диний тәлим елиш арзуси сәвәблик 2005-йилдин 2009-йилғичә пакистандики хәлқара ислам университетида 4 йил диний илим тәһсил қилғандин кейин, 2010-йилдин 2013-йил 9-айға қәдәр йүннән өлкисиниң геҗю вилайитидики туңган мусулманлириниң ианә топлиши билән ечилған 1000 дин артуқ оқуғучиси бар шида ислам диний маарип институтида оқутқучилиқ қилған. У мәктәптә йәнә нуқтилиқ һалда оқуғучи қобул қилиш вә оқуғучиларни башқуруш хизмәтлириниму қилған.

Радиомиз зияритини қобул қилған юнус әпәнди, өзиниң йүннәндә ислам диний мәктипидә оқутқучилиқ қилған мәзгилдә хитай сақчи даирилири тәрипидин көп қетим сорақ қилишиға учриған сәвәбләрниң бири мәзкур мәктәпкә уйғур оқуғучиларни қобул қилғанлиқи вә уларниң кимликини йошурғанлиқи икәнликини билдүрди: “йәрлик сақчи даирилириниң мәктәпкә уйғур оқуғучиларни қобул қилмаслиқ һәққидики уқтуруши бар иди. Әмма мәктәпниң оқуғучи қобул қилиш ишиға мәсул болғиним үчүн, мән мәзкур мәктәпкә оқуш үчүн кәлгән уйғур миллитидин болған 7-8 нәпәр нәпәр оқуғучини йошурун қобул қилдим. Бу сәвәблик дәсләпки мәзгилләрдә даириләрниң диққитини қозғап, хитай сақчилириниң назарәт вә тәқиб қилиши обйектиға айландим.”

Юнус әпәнди мәзкур ислам диний мәктипидә ишлигән мәзгилидики әһвалларни баян қилип, хитай өлкилиридә уйғурларға қаритилған кәмситиш характеридики һөкүмәт тәшвиқатлири вә сиясәтләр сәвәбидин уйғурларниң һәр вақит 2-дәриҗилик пуқра муамилисигә учрайдиғанлиқини, шуңа йүннәнгә диний тәлим елиш үчүн кәлгән уйғурлар туңган мусулманлири ачқан диний мәктәпләргә оқушқа кәлгинидә, мәктәп тәрәп уларниң миллий кимликини йошуруп, уларға хитайчә исим қоюшқа мәҗбур болидиған әһвалниң омумйүзлүк икәнликини билдүрүп: “2010-йилдин 2013-йилғичә болған мәзгилләрдә йүннәндә туңган мусулманлири ачқан шәхси диний мәктәпләрдин мән билидиғинимдинла 13 мәктәп бар иди. Гәрчә сақчи даирилириниң уйғур оқуғучиларни қобул қилған мәктәпләр тақилиду, дегән уқтуруши болсиму, әмма туңганлар ачқан диний мәктәпләрдә диний илим өгиниш үчүн кәлгән уйғур оқуғучилар бар иди. Сақчи даирилириниң диққитини қозғимаслиқ үчүн биз қиз оқуғучиларниң туңганчә лечәк кийишини, оғул оқуғучиларниң амал бар мәктәп сиртиға чиқмаслиқини тәвсийә қилаттуқ, мәктәптики уйғур оқуғучиларни тизимға алғанда көп сандики оқуғучиларға туңганлар ишлитидиған хитайчә ма фамилилик ялған исимларни ишлитишкә мәҗбур болаттуқ. Есимдә қелишичә, ибраһим исимлик бир уйғур оқуғучиға биз ма җүн дегән исимни қойған идуқ, абдулла қарим исимлик йәнә бир уйғур оқуғучиға ма шиән дегән исимни қойған идуқ. Ибраһимға мән өзүм икки йил дәрс өткән идим. Бу оқуғучиниң чирайи типик уйғур чирайи болуп, мәктәптики туңган оқуғучилардин бәкла пәрқләнгини үчүн, мән бу оқуғучимни мәктәп сиртида сақчиларниң тутувелишидин әнсирәп, униң мәктәптин сиртқа чиқмаслиқини тәвсийә қилдим. Билишимчә, у 4 йиллиқ оқуш җәрянида асасән мәктәп ичидин айрилмиған иди” деди.

Юнус әпәндиниң билдүрүшичә, йүннәндики ислам диний мәктәплиридә уйғур оқуғучиларниң йошурун һалда исмини өзгәртип оқуши 2014-йили йүннәнниң күнмиң шәһиридә йүз бәргән 1-март йүннән күнмиң пойиз истансисидики вәқәсидин кейин техиму тәсләшкән һәтта ислам дини мәктәплиридә оқуватқан уйғур оқуғучилар мәҗбурий һалда мәктәптин айрилған.

Юнус әпәнди мундақ деди: “йүннәндә туңганларниң нормал диний етиқадиға қаритилған сиясәт бир қәдәр кәң болсиму, әмма даириләрниң бу өлкигә тирикчилик ғемидә вә диний илим елиш үчүн кәлгән уйғурларға қарита ашкара кәмситиш сиясити еғир болғини үчүн, мәктәптики туңган оқутқучилар вә оқуғучиларниң өзлириниң мусулман қериндашлиридин болған уйғур оқуғучиларға қарита һесдашлиқи күчлүк иди. Бу сәвәбтин йүннәндики ислам диний мәктәплиридә оқуған бир қисим уйғур оқуғучилар әйни чағда даириләр тәрипидин тутқун қилинип, шинҗаңдики юртлириға қайтуруветилиштин сақлинип, сақ-саламәт һалда өзлириниң бирнәччә йиллиқ диний илим тәһсил қилиш арзусини давамлаштуралиған иди. Әмма 1-март күнмиң вәқәсидин кейин уйғурлар йүннәндә диний мәктәпләрдә оқуш әмәс, һәтта йүннәндә тирикчилик қилишиму чәклинип түркүм-түркүм оқуғучиларниң пойиз истансиси вә айродромларда йүннәнгә киргүзүлмәйла юртлириға қайтуруветилди. Билишимчә, мәктипимизниң 4-йиллиқида оқуватқан абдулла қарим йәни ма җиән исимлик оқуғучи сақчилар тәрипидин сезип қелинғандин кейин, мәктәптин айрилишқа мәҗбур болди. Кейин аңлисам, у шинҗаңлиқ дегән кимлики сәвәблик пойиз истансиси вә айродромларда қаттиқ тәкшүрүшкә учрапту, башқа ички өлкиләргә беришиға рухсәт қилинмай мәҗбурий һалда шинҗаңға қайтурулупту.”

Диний өлима юнус әпәнди, хитай һөкүмәт даирилириниң уйғур мусулманлири билән туңган мусулманлириниң диний етиқадиға қаратқан сияситидики пәрқләрни баян қилип, уйғурларни хитайдики мусулманлар ичидә даириләр тәрипидин диний етиқад вә кишилик һоқуқ җәһәттә әң қаттиқ бастурушқа учраватқан милләт дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Юнус әпәнди йәнә, өзиниң диний мәктәптә оқутқучилиқ қилиш җәрянида, мәктәпкә кәлгән уйғур оқуғучилардин хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан диний етиқад чәклимилирини аңлиғандин кейин, дәсләп һәйран қалған болса, уйғурлар учраватқан әһвалини барғанчә чоңқурлап билгәндин кейин, өзини сорақ қилған сақчиларға, уйғур оқуғучиларниң диний тәлим елиш һәққи барлиқини билдүргәнлики вә хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан диний етиқад чәклимилири вә бастурушлириға қарита тәнқидини иҗтимаий алақә торлирида ашкара ипадилигәнлики үчүн, 2013-йил 9-айда мәктәптики хизмитидин қалдурулуп, һәтта йүннәндинму қоғлинишқа мәҗбур болғанлиқини билдүрди.