Tunggan diniy ölimasi yünnen'ge diniy telim élishqa kelgen Uyghurlarning ehwalini anglatti

Yünnen islam institutining sabiq oqutquchisi, yéqinda amérikigha kelgen tunggan diniy ölimasi ma shingbaw erkin asiya radiyosida muxbirimiz bilen söhbet élip barmaqta. 2016-Yili 5-may, washin'gton.

Yéqinda amérikigha kelgen tunggan diniy ölimasi ma shingbaw yeni yunus ependi xitaydiki mezgilide diniy pa'aliyetliri seweblik da'irilerning soraq qilish, teqib qilish hetta tutqun qilish qismetlirige yoluqqan. Ma shéngbaw ependi radi'omiz ziyaritini qobul qilip, özining yünnen ölkisi islam diniy mektipide oqutquchiliq qilghan mezgilde, yünnendiki saqchi da'iriliri chiqarghan islam dini mekteplirige Uyghur oqughuchilarni qobul qilmasliq uqturushi we eyni chaghda özi qatarliq tunggan oqutquchilarning yardimide, mektepte yoshurunche diniy telim élish pursitige érishken Uyghur oqughuchilarning ehwalini anglatti.

Xitayning yünnen ölkisidiki shida islam ma'aripi institutining oqutquchisi yunus ependining étishiche, u xitay hökümitining diniy siyasiti we milliy siyasitini ashkara tenqid qilghini üchün, xitay saqchiliri we dölet bixeterlik xadimlirining köp qétim soraq qilishi hetta tutqun qilishlirigha uchrighan diniy ölima.

1979-Yili chingxeydiki teqwadar tunggan musulman a'iliside dunyagha kélip, kichikidinla diniy terbiye alghan yunus ependi, deslep chingxey pédagogika uniwérsitéti, shenshi pédagogika uniwérsitétlirida oqughan. Emma diniy telim élish arzusi seweblik 2005-yildin 2009-yilghiche pakistandiki xelq'ara islam uniwérsitétida 4 yil diniy ilim tehsil qilghandin kéyin, 2010-yildin 2013-yil 9-aygha qeder yünnen ölkisining géjyu wilayitidiki tunggan musulmanlirining i'ane toplishi bilen échilghan 1000 din artuq oqughuchisi bar shida islam diniy ma'arip institutida oqutquchiliq qilghan. U mektepte yene nuqtiliq halda oqughuchi qobul qilish we oqughuchilarni bashqurush xizmetlirinimu qilghan.

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan yunus ependi, özining yünnende islam diniy mektipide oqutquchiliq qilghan mezgilde xitay saqchi da'iriliri teripidin köp qétim soraq qilishigha uchrighan seweblerning biri mezkur mektepke Uyghur oqughuchilarni qobul qilghanliqi we ularning kimlikini yoshurghanliqi ikenlikini bildürdi: “Yerlik saqchi da'irilirining mektepke Uyghur oqughuchilarni qobul qilmasliq heqqidiki uqturushi bar idi. Emma mektepning oqughuchi qobul qilish ishigha mes'ul bolghinim üchün, men mezkur mektepke oqush üchün kelgen Uyghur millitidin bolghan 7-8 neper neper oqughuchini yoshurun qobul qildim. Bu seweblik deslepki mezgillerde da'irilerning diqqitini qozghap, xitay saqchilirining nazaret we teqib qilishi obyéktigha aylandim.”

Yunus ependi mezkur islam diniy mektipide ishligen mezgilidiki ehwallarni bayan qilip, xitay ölkiliride Uyghurlargha qaritilghan kemsitish xaraktéridiki hökümet teshwiqatliri we siyasetler sewebidin Uyghurlarning her waqit 2-derijilik puqra mu'amilisige uchraydighanliqini, shunga yünnen'ge diniy telim élish üchün kelgen Uyghurlar tunggan musulmanliri achqan diniy mekteplerge oqushqa kelginide, mektep terep ularning milliy kimlikini yoshurup, ulargha xitayche isim qoyushqa mejbur bolidighan ehwalning omumyüzlük ikenlikini bildürüp: “2010-Yildin 2013-yilghiche bolghan mezgillerde yünnende tunggan musulmanliri achqan shexsi diniy mekteplerdin men bilidighinimdinla 13 mektep bar idi. Gerche saqchi da'irilirining Uyghur oqughuchilarni qobul qilghan mektepler taqilidu, dégen uqturushi bolsimu, emma tungganlar achqan diniy mekteplerde diniy ilim öginish üchün kelgen Uyghur oqughuchilar bar idi. Saqchi da'irilirining diqqitini qozghimasliq üchün biz qiz oqughuchilarning tungganche léchek kiyishini, oghul oqughuchilarning amal bar mektep sirtigha chiqmasliqini tewsiye qilattuq, mekteptiki Uyghur oqughuchilarni tizimgha alghanda köp sandiki oqughuchilargha tungganlar ishlitidighan xitayche ma famililik yalghan isimlarni ishlitishke mejbur bolattuq. Ésimde qélishiche, ibrahim isimlik bir Uyghur oqughuchigha biz ma jün dégen isimni qoyghan iduq, abdulla qarim isimlik yene bir Uyghur oqughuchigha ma shi'en dégen isimni qoyghan iduq. Ibrahimgha men özüm ikki yil ders ötken idim. Bu oqughuchining chirayi tipik Uyghur chirayi bolup, mekteptiki tunggan oqughuchilardin bekla perqlen'gini üchün, men bu oqughuchimni mektep sirtida saqchilarning tutuwélishidin ensirep, uning mekteptin sirtqa chiqmasliqini tewsiye qildim. Bilishimche, u 4 yilliq oqush jeryanida asasen mektep ichidin ayrilmighan idi” dédi.

Yunus ependining bildürüshiche, yünnendiki islam diniy mektepliride Uyghur oqughuchilarning yoshurun halda ismini özgertip oqushi 2014-yili yünnenning künming shehiride yüz bergen 1-mart yünnen künming poyiz istansisidiki weqesidin kéyin téximu tesleshken hetta islam dini mektepliride oquwatqan Uyghur oqughuchilar mejburiy halda mekteptin ayrilghan.

Yunus ependi mundaq dédi: “Yünnende tungganlarning normal diniy étiqadigha qaritilghan siyaset bir qeder keng bolsimu, emma da'irilerning bu ölkige tirikchilik ghémide we diniy ilim élish üchün kelgen Uyghurlargha qarita ashkara kemsitish siyasiti éghir bolghini üchün, mekteptiki tunggan oqutquchilar we oqughuchilarning özlirining musulman qérindashliridin bolghan Uyghur oqughuchilargha qarita hésdashliqi küchlük idi. Bu sewebtin yünnendiki islam diniy mektepliride oqughan bir qisim Uyghur oqughuchilar eyni chaghda da'iriler teripidin tutqun qilinip, shinjangdiki yurtlirigha qayturuwétilishtin saqlinip, saq-salamet halda özlirining birnechche yilliq diniy ilim tehsil qilish arzusini dawamlashturalighan idi. Emma 1-mart künming weqesidin kéyin Uyghurlar yünnende diniy mekteplerde oqush emes, hetta yünnende tirikchilik qilishimu cheklinip türküm-türküm oqughuchilarning poyiz istansisi we ayrodromlarda yünnen'ge kirgüzülmeyla yurtlirigha qayturuwétildi. Bilishimche, mektipimizning 4-yilliqida oquwatqan abdulla qarim yeni ma ji'en isimlik oqughuchi saqchilar teripidin sézip qélin'ghandin kéyin, mekteptin ayrilishqa mejbur boldi. Kéyin anglisam, u shinjangliq dégen kimliki seweblik poyiz istansisi we ayrodromlarda qattiq tekshürüshke uchraptu, bashqa ichki ölkilerge bérishigha ruxset qilinmay mejburiy halda shinjanggha qayturuluptu.”

Diniy ölima yunus ependi, xitay hökümet da'irilirining Uyghur musulmanliri bilen tunggan musulmanlirining diniy étiqadigha qaratqan siyasitidiki perqlerni bayan qilip, Uyghurlarni xitaydiki musulmanlar ichide da'iriler teripidin diniy étiqad we kishilik hoquq jehette eng qattiq basturushqa uchrawatqan millet dep qaraydighanliqini bildürdi.

Yunus ependi yene, özining diniy mektepte oqutquchiliq qilish jeryanida, mektepke kelgen Uyghur oqughuchilardin xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan diniy étiqad cheklimilirini anglighandin kéyin, deslep heyran qalghan bolsa, Uyghurlar uchrawatqan ehwalini barghanche chongqurlap bilgendin kéyin, özini soraq qilghan saqchilargha, Uyghur oqughuchilarning diniy telim élish heqqi barliqini bildürgenliki we xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan diniy étiqad cheklimiliri we basturushlirigha qarita tenqidini ijtima'iy alaqe torlirida ashkara ipadiligenliki üchün, 2013-yil 9-ayda mekteptiki xizmitidin qaldurulup, hetta yünnendinmu qoghlinishqa mejbur bolghanliqini bildürdi.