Közetküchiler: xitaydiki islam wehimisi Uyghurlarni qarshiliqqa mejburlaydu!

Bu yilqi ramzan mezgilide xitay da'irilirining Uyghurlar diyarida qattiq qolluq bilen ijra qilghan ramizan'gha da'ir pa'aliyetlerni cheklesh tedbirliri Uyghurlar diyaridiki weziyetni yéqindin közitip kéliwatqan bir qisim analizchilarning diqqitini qozghidi. Ularning bu heqtiki eng yéngi tetqiqatliri bu xildiki “Islam wehimisi” asasida ijra qilin'ghan diniy siyasetler Uyghur musulman ammisi arisida qarshiliqtin bashqa nerse peyda qilalmaydu, dégen yekünni chiqarmaqta.

Xitay da'irilirining alaqidar uchurliri we radiyomiz muxbirlirining biwasite igiligen melumatliri bu yilqi ramzan éyi mezgilide xitay da'iriliri yillardin buyan yolgha qoyup kelgen ramizanliq pa'aliyetlerni cheklesh tedbirlirining téximu qattiq qolluq bilen ijra qiliniwatqanliqini delillidi. Melum bolushiche, xitay da'iriliri hökümettin ma'ash alidighan herqandaq xizmetchining bu mezgilde ramizanliq pa'aliyetlerge ishtirak qilishini qet'iy men'i qilipla qalmastin, yene ulargha özlirining kesipdashliri yaki xizmetdashliriningmu bu xildiki diniy pa'aliyetlerge arilashqan-arilashmighanliqigha “Köz-qulaq” bolush wezipisini tapshurghan. Yene ularning beziliri herqaysi jaylargha “Xizmet guruppisi” dégen namlarda ewetilip, yerlik xelqning ramizanliq pa'aliyetlirige qatnashmasliqigha képillik qilishqa buyrulghan.

Puqralarning tinch shekildiki diniy turmushigha qopalliq bilen arilishishtek bu heriketler chet'ellerdiki herqaysi metbu'atlarningmu diqqitini qozghawatqanliqi melum. Ötken hepte amérikidiki mushtirilar sani eng köp bolghan “Wal-strét zhurnili” gézitige bésilghan “Xitaydiki islam wehimisi: shinjangdiki yéngi zulum Uyghurlarning qarshiliqini qozghaydu” serlewhilik maqale ene shu xildiki mulahizilerning biridur.

Maqalide körsitilishiche, diniy siyaset jehettiki bu xil jiddiy özgirishler asasiy jehettin chén chu'en'go Uyghurlar diyarigha yéngidin partkom sékrétari bolup yötkilip kelgendin kéyin yolgha qoyulghan tedbirlerning netijisi, dep qaralmaqta. Chén chu'en'go wezipige teyinlinip uzaq ötmeyla “Bixeterlik” ni merkez qilghan bir qatar yerlik tedbirlerni ijra qilishqa kirishken hemde “Térrorchilar hemde térrorluq guruhlirining jesetlirini xelq urushining payansiz upuqlirigha kömüwétish” ni telep qilghan. Buninggha mas halda bu yil 1-apréldin bashlap “Esebiylikke qarshi turush nizami” pütkül Uyghurlar diyarida ijra qilinishqa bashlighan. Bu yéngi belgilime boyiche saqal-burut, hijab, diniy xaraktérdiki isimlar hemde tipik diniy pa'aliyetler men'i qilinishqa bashlighan.

Xitay da'irilirining bu xildiki diniy cheklimiliri derweqe xelq'ara islam dunyasidimu belgilik derijide ghulghula qozghighanliqi melum. Özining islam dini sahesidiki nopuzi bilen dunya musulmanliri arisida belgilik shöhretke ége boluwatqan diniy alim, ténnesi shtatidiki rodé uniwérsitétining proféssori yasir qazi yéqinda özining mémfis shehiridiki islam merkizide sözligen nutqida Uyghurlar diyaridiki bu xil diniy cheklime tedbirlirini qattiq tenqid qilghan hemde dunya musulmanlar jama'itini bu mesilige jiddiy qarashqa chaqirghan. 
U bu heqte mundaq xitab qilidu: “Biz xitaydiki musulmanlarning hazir qandaq külpetlerge muptila boluwatqanliqini körüwatimiz. Hazir xitay hökümiti sherqiy türkistandiki Uyghur xelqi arisida ramzan tutushni men'i qilmaqta. Hazir hökümet xizmetchilirining roza tutqan yaki tutmighanliqi qattiq tekshürülüwatidu. Bu heqtiki melumatlar we alaqidar foto süretler hazir torlarda köplep tarqalmaqta. Nawada ashu xizmetchilerdin bireri roza tutqan bolushi mumkin, dep qaralsa derhalla tekshürülidu hemde su ichishke mejburlinidu. Xitay da'iriliri hazir özlirige melum bolghan meqsetler üchün mushu xil usullar arqiliq musulmanlarni ashu ölkidin yoq qiliwetmekchi boluwatidu. Emdilikte bolsa xitay hökümiti yéngi belgilimilerni yolgha qoyup, ayallarni hijablinishtin, musulmanlar jama'itini roza tutushtin, erkek qérindashlirimizni saqal qoyushtin cheklimekte. Shunga Uyghurlar ölkisidiki barche musulman qérindashlirimiz hazir mushu xasiyetlik ramzan éyida roza tutushtek bir erkinlik üchün küreshmekte.”

Maqale aptorining bayan qilishiche, xitay da'iriliri Uyghurlar diyarida ijra qiliwatqan “Bixeterlik” tedbirliri izchil halda islam dinigha baghlinip kéliwatqan bolup, oqughuchilarni diniy pa'aliyet sorunlirigha yéqin keltürmeslik hemde yerlik Uyghurlarni diniy pa'aliyet jehette bir-birige paylaqchiliq qilishqa mejburlash chariliri buningdiki eng tipik mezmunlar iken.

Gerche islam dinining tüplük ehkamlirida xitay da'iriliri endishe qilip ketküdek héchqanche mezmunlar bolmisimu, xitay da'irilirining Uyghurlar diyaridiki hemmila mesilini islam dinigha baghliwélishi heqqide amérikidiki frostburg uniwérsitétining proféssori ma xeyyün bashqiche qarashta. Uning pikriche, xitay kompartiyisi mushu arqiliq jama'etning közini ghelet qilishni, shundaqla mesilini bashqa yaqqa buriwétishni meqset qilghan. U bu heqte mundaq dédi: “Hazir belkim sizmu körüwatqan bolushingiz mumkin, ichkiridiki islam wehimisige alaqidar hadisiler hedisila shinjangni bir türlük örnek qilidighan boluwaldi. Chünki, hazir shinjangda térrorluqqa qarshi turush, qanunsiz diniy pa'aliyetlerni cheklesh, yene shuningdek bir qatar ajayibatlar toxtimastin otturigha chiqiwatidu. Emma mesile shu yerdiki, shinjang bir alahide rayon. Bu rayonda tarixtin buyan toqunushlar üzülüp baqqan emes. Hazir bu ishlar ilim ehlige héchqandaq sir emes, shinjangdiki bu xil toqunushlar ming sulalisining axiri, ching sulalisining bashlirida mewjut bolghan, min'go dewridimu mewjut bolghan, ötken esirning 80-yillirighiche yenila dawam qilghan. Emma bu toqunushlarni héchqachan islam dini bilen baghlash imkaniyitige ige emesmiz. Eksiche bularning hemmisi mahiyette milliy ziddiyet yaki milliy toqunush bolup chiqidu. Emma, hazir hökümet herqandaq toqunushni derhalla islam dini bilen baghlaydighan boluwaldi. Bu arqiliq "shinjangdiki bu hadisilerning hemmisi diniy mesile. U jayda qandaqtur milliy mesile yaki yerlikning iqtisadigha chétishliq mesile we yaki siyaset belgilesh jehetlerdiki mesile mewjut emes" dégen uchurni tarqitiwatidu. Shunga méningche, bu xildiki hadisiler melum mezgil dawam qilishi mumkin.”

Xitaydiki islam wehimisi we Uyghurlar duch kéliwatqan qismetler heqqidiki mulahizide maqale aptori hazir xitay hökümitining ijra qiliwatqanliri emeliyette islam dinigha da'ir mezmunlardin jiq halqip ketkenlikini alahide tilgha alidu. Bolupmu Uyghurlarning tili, ular duch kéliwatqan iqtisadiy jehettiki tengsiz mu'amile, toxtawsiz rewishte Uyghurlar diyarigha köchüp kéliwatqan xitay nopusi qatarliq amillarning emeliyette islam dini bilen héchqandaq alaqisi yoq bolsimu, hazir qattiq qolluq bilen ijra boluwatqan tedbirlerning mushu meqsetler üchün xizmet qiliwatqanliqini tekitleydu. Aptorning qarishiche, hazir xelq arisida, bolupmu Uyghurlar arisida bu mesililer heqqide muhakime qilish shara'iti yoq bolup, buning tipik misali süpitide béyjingdiki Uyghur ziyaliysi ilham toxtining mushu mesililerni otturigha qoyushi hemde aridin uzun ötmey muddetsiz qamaqqa höküm qilinishini körsitish mumkin iken. 

Proféssor ma xeyyün bu heqte toxtilip, xitay kompartiyisining jama'et pikridin bekmu endishe qilidighanliqini, bolupmu hazirqidek “Islam wehimisi” heqqidiki pikirler “Zulmetlik perde” dep qariliwatqan ehwalda , xitay hökümitining özlirige ziyanliq jama'et pikrige mensup herqandaq amilni ujuqturuwétishke teyyar ikenlikini tekitlidi. U bu heqte mundaq dédi: “Méningche, sizmu diqqet qilghan bolushingiz mumkin, yéqindin buyan xitaydiki jama'et pikri azdur-köptur kontrol qilinishqa bashlidi. Chünki qaraydighan bolsaq, xitay tarixidiki zor kölemlik déhqanlar qozghilingi yaki bashqa heriketler herqachan xelq arisidiki diniy xurapatliq yaki jama'et pikrining yamrishi arqisida bashlan'ghan. Shunga xitay kompartiyisimu bu jehette ashu xelq ammisidin qorquwatidu, shuningdek söz we pikir qilish erkinliki tartiwélin'ghan xelqning biraqla kötürülüp özlirini örüwétishidinmu endishe qiliwatidu. Shunga méningche, xitay hökümiti bu xildiki zulmetlik perde sewebidin otturigha chiqqusi xeterlerni hés qilip yetken bolushi mumkin. Hazir shinjangdila emes, ichkiridimu mushu zulmetlik perde tungganlar we bashqa musulmanlarda bir zor sarasime, medeniyet saheside bir türlük kemsinish tuyghusi peyda qiliwatidu. Shuning bilen birge, xelq'ara metbu'atlardimu nahayiti yaman tesir bériwatidu. Shunga méningche, mushu seweblerdin xitay hökümiti hazir xelq arisidiki mulahizilerni yaki mushu zulmetlik perde heqqidiki munazirilerni yighishturushqa küch chiqiriwatidu.” 

Maqale aptorining qarishiche, Uyghurlar diyarida herqétim birer zorluq herikiti otturigha chiqqanda, xitay hökümiti buninggha qarita téximu qattiq bolghan basturush bilen inkas qayturuwatqan bolup, bu hal mushu yosunda dawam qilip hazirqi islam dinini cheklesh herikiti dawamliq yuqiri pellige chiqsa, u halda Uyghurlar üchün bu halgha qarshi turmaqtin bashqa yol qalmaydiken. Shundaq bolghanda xitay dölitidiki muqimsizliqning sewebchisi Uyghurlar emes, belki xitay hökümitining del özi bolup chiqidiken. Melum bolushiche, xitay hökümitining islam dinigha ochuq-ashkara qarshi turush siyasetliri Uyghur, tunggan we bashqa musulmanlar arisidila emes, yene hindonéziye we bashqa jaylardiki musulmanlar arisidimu küchlük naraziliq peyda qilmaqta iken.