Германийәлик мухбирлар: диний сиясәт хитайни чүшинишниң ачқучи
2018.01.19

Германийәлик мухбирлар хитай һакимийитиниң диний сиясәтлириниң униң маһийити паш қилишқа йетип ашидиғанлиқини илгири сүрүшмәктә.
21-Әсирдики хитай хәлқиниң бир әхлақий компасқа еһтияҗ һес қиливатқанлиқини баш тема қилған “хитайдики дин вә қиммәт қараш” намлиқ китабта хитайдики буддизм, ислам, христиан динлириниң ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққандин кейин техиму қаттиқ чәклимиләргә учриғанлиқи, хитай компартийисиниң сиясәтни динниң орниға дәсситип, “хитай хәлқиниң дини-хитай һакимийитиниң сияситидур” дәйдиған һалға кәлтүрүшкә урунуватқанлиқи көрситилгән.
Әсәрдә, “мәдәнийәт зор инқилаби” мәзгилидә диний етиқадниң зор тосалғуларға учриғанлиқи, хитай һакимийити базар игиликини йолға қойған ахирқи 40 йилдин буян җәмийәттә әхлақий адәтләрниң йимирилгәнлики, хитай хәлқиниң өзлирини әхлаққа йетәкләйдиған бир компасқа, йәни динға барғансери моһтаҗ болуватқанлиқи, роһий бошлуқлирини вә җәмийәттики рәзилликләрни динниң күчигә тайинип түзәшкә интиливатқанлиқи баян қилинған.
Германийәлик журналист иян җонсонниң “хитайдики дин вә қиммәт қараш” намлиқ китаби өткән йили нәшр қилинған. У китабида хитайни чүшиниш үчүн, хитайдики диний вәзийәтни чүшинишниң муһимлиқини, динниң хитайни чүшинишниң ачқучи икәнликини илгири сүриду.
Йеқинда германийәдики “меркато хитай тәтқиқат институти”, “германийә радиоси” қатарлиқ тәтқиқат вә ахбарат орунлири униң билән хитайдики диний вәзийәт һәққидә сөһбәт елип барған. Иян җонсон узун муддәт бейҗиң вә берлинда мухбирлиқ қилған болуп, у зиярәт әснасида 1984-йилидин 2017-йилиғичә хитайға көп қетим барған болсиму, лекин хитайдики сәзгүр район һесабланған уйғур дияриға қәдәм басалмиғанлиқини, 2017-йили 4-айдин башлап уйғур диярида кишиниң ишәнгүси кәлмәйдиған қаттиқ бастуруш сиясәтлириниң йолға қоюлуватқанлиқини тилға алиду. Әмма уйғур мусулманлириниң зади қандақ конкретни диний чәклимиләргә дучар болуватқанлиқини тәпсилий ипадә қилалмайду.
Охшаш тема һәққидә сөһбәткә дахил болған германийәлик журналист аксел дорлоф болса, уйғурларниң вәзийити һәққидә мәлум саһәдин пикир баян қилиду. “очуқини ейтқанда, хитайда диний етиқад әркинлики йоқ” дегән ибарә билән сөзини башлиған бу киши, хитайни қушларни солайдиған қәпәскә охшитип “бу қәпәс қанчилик чоң болушидин қәтий нәзәр, бәрибир қәпәстур,” дәйду.
Аксил дорлофниң билдүрүшичә, ши җинпиң тәхткә чиққандин буянқи 5 йилда диний чәклимә пүтүн хитайда омумлишипла қалмай, хитайниң ғәрбий-шималидики уйғур мусулманлири районида трагедийәлик бир вәзийәтни яратқан. У мундақ дәйду: “әмәлийәттә, мусулманларниң әһвали техиму трагедийәлик һалға өзгәрди. Мәсилән, 2017-йили 4-айдин башлап, хитайниң ғәрбий-шималидики шинҗаң районида хитайниң йеңи диний бәлгилимилири әмәлийлишишкә башлиди. Бу җайдики 20 милйон хәлқниң йерими мусулман, мутләқ көп қисми уйғурлар иди. Шинҗаңда 15 түрлүк диний қилмишни чәкләш низами қанун тәрипидин изчиллаштурулди. Буниң ичидә һиҗаб артишқа, сақал-бурут қоюшқа, диний тәлим елишқа иҗазәт қилмайдиған бәлгилимиләр бар. Ата-аниларниң пәрзәнтлирини һөкүмәт мәктәплиридә оқуштин чәкләш һоқуқи елип ташланди. Мусулманларниң дөләт телевизийиси, радиоси вә башқа һөкүмәт органлириниң тәшвиқатини рәт қилиш һоқуқи қалмиди.”
Аксил дорлофниң изаһлишичә, гәрчә хитайниң уйғур дияридики диний чәклимилиригә қарита хәлқарадики кишилик һоқуқ органлири “бу, динни зораванлиқ вә кәмситиш” дәп баһа бериватқан болсиму, әмма уйғур аптоном районлуқ һөкүмәт буни “терроризмға қарши туруш” дәп атимақта һәмдә динни йоқатқандила, диний әсәбийликкә, терроризмға қарши турғили болиду, дәп чүшәнмәктә.
Униң қәйт қилишичә, “хитай һөкүмити аммиви сорунларни, диний орунларни көзитиш аппаратлири арқилиқ назарәт қиливатқан болуп, хитайда диний етиқад әркинлики дегән нәрсә мәвҗут әмәс һәмдә бу дөләт гоя ғайәт зор бир қәпәс болуп, хитайдин ибарәт бу қәпәс қанчилик чоң, қудрәтлик, һәйвәтлик болушидин қәтий нәзәр, у бәрибир бир қәпәстур.”
Көзәткүчиләрниң қаришичә, диний етиқад чәклимиси уйғур дияридики бесим сиясәтлириниң әң бешида кәлмәктә. Хитайниң диний чәклимилири, диний бастуруш сиясәтлири һәққидә ахбарат васитилири, иҗтимаий таратқулар яки кишилик һоқуқ органлириниң доклатлирида көпрәк тилға елиниватқанлири-диний затларниң тутқун қилиниши, мәсчитләрниң чеқилиши, “қуран кәрим” вә җайнамазларниң мусадирә қилиниши, “һалал” ибарисигә охшаш диний аталғуларниң чәклиниши, ислами исимларниң чәклиниши, намаз оқуш, роза тутуш, никаһ вә нәзир паалийәтлириниң чәклиниши, диний тәлим-тәрбийиниң мәни қилиниши қатарлиқлардин ибарәт болмақта. Бирақ дуня уйғур қурултийиниң муавин рәиси пәрһат муһәммиди әпәнди, хитайниң башқа милләтләргә йүргүзүватқан диний чәклимилири билән уйғур диярида йолға қоюватқан сияситиниң түптин пәрқлинидиғанлиқини, уйғурларға қарита ялғуз диннила әмәс, бәлки уйғурларға хас болған барлиқ алаһидиликлирини, миллий, мәдәний, иҗтимаий һәм диний кимликлирини пүтүнләй йоқитишқа һәрикәт қиливатқанлиқини тәкитлиди.
Германийәлик журналист иян җонсон “меркато хитай тәтқиқат институти” ниң зияритини қобул қилғанда, бүгүнки ши җинпиң рәһбәрликидики хитай коммунист һакимийитиниң хитай хәлқини коммунист, динсизларға айландурушни арзу қилидиғанлиқини, әмма бу ғайисини пәқәтла компартийәниң ички қатлимида әмәлгә ашурушқа қадир болуватқанлиқини ейтиду. У сөзидә, хитай һакимийити тәрипидин өткән йили бейҗиңда чақирилған диний йиғинда, хитайда динға етиқад қилидиған яки қизиқидиған хәлқниң 400 милйон әтрапида икәнликини, буниң ичидә 200 милйон буддист, 50-60 милйон христиан, 10 милйон католик, 50 милйон протестант, 20 милйон мусулман барлиқи, йәнә 100 милйон башқа диндики хәлқниң яшайдиғанлиқини оттуриға қойғанлиқини мисал елип, бу санлиқ мәлуматларниң әқилгә уйғун әмәсликини әскәртиду һәмдә хитайниң материялизмдин башқа һәрқандақ идеологийәдин қорқидиғанлиқини, динни йоқитишқа пүтүн күчи билән тиришиватқанлиқини, әксичә хитай хәлқиниң болса, әхлақий зәипликлириниң мәнбәсини динсизлиқтин көрүп, динға барғансери моһтаҗ болуватқанлиқини баян қилиду.