Proféssor komatsu: islam diniy alimi ibrahimning pa'aliyetliri toghrisida

Yaponiye tokyo chet'el tili uniwérsitétining proféssori ottura asiya islam tarixiy tetqiqatchi komatsu hisa'oning “Shiddet bilen tewriniwatqan islam dinining ottura asiyadiki yéqinqi zaman tarixiy” namliq esiri yéqinda yaponiye yamakawa neshriyati teripidin neshr qilin'ghan bolup, eserde ottura asiyaning yéqinqi zaman islam tarixiy toghrisida toxtalghan, shundaqla islam diniy alimi, bashqurtlardin kélip chiqqan abduréshit ibrahimning türkistan ziyaret xatirisi toghrisida bezi bir melumatlarni bergen.

Kitab jem'iy töt babtin terkib tapqan. Birinchi babta ottura asiya we rusiyediki musulmanlar rayonining ruslar teripidin ishghaliyet astigha élin'ghandin kéyinki dewrlerdiki islam dinining ehwali, ruslar rehberlikide qurulghan türkistan hökümitining mahiyiti, islam medeniyitining buzghunchiliqqa uchrishi, endijanda yüz bergen ruslarning islam dinini basturush herikitige qarshi qozghilang, ottura asiyada bashlan'ghan jeditizim herikiti qatarliq bir qatar tarixiy weqeler heqqide tepsiliy toxtalghan. Ikkinchi babta sowétlar ittipaqi dewridiki islam dini toghrisida toxtilip buningda asasliqi öktebir inqilabidin kéyinki sowétlar ittipaqining ottura asiyada élip barghan islam dinini we musulmanlarni basturush heriketliri üstide bayanlar bérilgen. Üchinchi babta islam dinining ottura asiya we rusiye tewesidiki musulmanlar tupriqida bash kötürüshi we bu rayonlardiki musulmanlarning oyghinish herikiti élip bérishi üstide toxtalghan. Tötinchi babta: hazirqi ottura asiyadiki hakimiyetler bilen musulmanlarning munasiwiti radikal islamizm herikitining ewj élishi,özbékistanning islamgha yüzlinishi, tajikistandiki ichki urush, we shundaqla özbékistandiki islamiy heriketler toghrisida mulahiziler yürgüzülgen..

Mezkur kitabta yene 1857 - yili rusiyede tughulghan,qazan we islam elliridiki meshhur medrislerde ilim tehsil qilghan,osman impériyisining dölet tewelikige ötken,yaponiyede islam dinini tarqitip 1944 - yili tokyoda 87 yéshida wapat bolghan ataqliq islam diniy alimi abduréshit ibrahimning yaponiyede yazghan“Yaponiyede islamiyet rohiy” namliq esiridinmu qisqiche ariyeler bérilgen bolup sheyx abduréshit ibrahim mezkur esiride ilgiri özining türkistanda élip barghan ziyariti toghrisida toxtalghan.U,türkistan ziyaritide eng deslep buxaragha barghanda u yerde saqlinip qalghan bir qisim qedimiy medrisilerni körüp islam ma'aripining kelgüsidin bir'az ümidlen'gen bolsimu, emma zamaniwi ilim - pen mekteplirining yoq bolushidin ibaret bu paji'e uni teshwishte qoyghan.U,türkistan musulmanlirining kelgüsi istiqbalidin tolimu ensirigen.Türkistan tewesidiki musulmanlarning nadanliqtin haraq ichip,islamgha qiliwatqan semimiyetsizliki, ögen'gen yaman turmush adetliridin ibaret türkistan xelqining rohida ölgen islam rohni körüp özining tolimu azab ichide qalghanliqini bayan qilghan.

Kitabta déyilishiche abduréshit ibrahim, türkistan rusiye teripidin bésiwélinip 35 yil ötkendin kéyin buxaragha barghan bolup,u,rusiye tewesidiki musulmanlarning öz perzentlirini zamaniwi mekteplerge bérishtin qorqushining sewebi üstide toxtilip:“Musulmanlar xristi'an muritlirining balilirini aldap élip qéchishidin ensirigen”,dep körsetken.

Proféssor komatsu abduréshit ibrahimning jeditizm herikitini türkistan teweside élip bérish bilen birge türkistan xelqini ruslarning ishghaliyitidin qutuldurush üchün türlük siyasiy heriketlerni élip barghanliqini bildürgen.

Kitabta körsitilgen uchurlarda déyilishiche abduréshit ibrahim öz esiride shu chaghdiki buxara xanliqining emiri abdulehedxan heqqide toxtilip: “Abdulehedxan nahayiti ach - köz adem. U,ruslarning telipi boyiche buxarani bashqurup, jan dili bilen xizmet qilghanliqi üchün ruslar teripidin emirlik unwanigha érishken. Xelqqe köplep alwan - yasaq sélip pul yighip pétérburggha yollap turghan.Baltiq déngizidiki soda kémiliridin yighilghan pullarni rusiyening yaponiye bilen élip barghan urushigha yardem qilghan.U,buxarani,buxara xelqini,islamni weyran qilghan”,dégen.

Proféssor komatsu abduréshit ibrahimgha:“Yaponiye,koréye,hindistan,xitay qatarliq ellerge islam dinini tarqatqan,pan islamizm herikitining asiya we ottura asiyadiki bashlamchisi,islam diniy alimi,ma'aripchi,yétilgen siyasiyon shundaqla ataqliq zhurnalist”, dep baha bergen.

Yaponiyede neshr qilin'ghan islam alimi abduréshit ibrahimning hayatigha a'it kitablarda déyilishiche u,yalghuz shu qétimqi sepiride türkistandiki buxara,semerqend qatarliq sheherlerni ziyaret qilip qalmastin belki qeshqer,xoten,ürümchi qatarliq sheherlerdimu ziyarette bolghan.

U,yaponiyede Uyghurlarning musteqilliq kürishi élip bériwatqanliqi toghrisida köpligen maqallarni élan qilghan.Abduréshit ibrahim shundaqla sherqiy türkistan islam jumhuriyitining générali mexmut muhiti bashchiliqidiki yaponiye hökümitidin yardem telep qilip tokyogha kelgen sherqiy türkistan wekillirini tokyoda qizghin kütüwalghan we ulargha sahib chiqqan.

Axirda ziyaritimizni qobul qilghan musteqil ottura asiya tarix tetqiqatchisi yamaguchi proféssor komatsuning tetqiqati heqqide toxtilip mundaq dédi:

- Proféssor komatsu “Ottura asiya inqilabi” “Jediti'izm” “Yawro - asiya tarixiy” “Ibrahimning yaponiyege kélishi” qatarliq bir yürüsh nopuzluq eserliri bilen yaponiyede tonulghan proféssorlardin biri.Uning ottura asiya islam tarixigha a'it élip barghan tetqiqati heqiqeten kishini qayil qilidu. U,ottura asiyaning islam tarixiy toghrisidila tetqiq élip bérip qalmastin belki ottura asiyadiki millet tarixidimu köp izden'gen mol - hosulluq mutexessislerdin biri - dep qaraymen.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.