Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti 2021-yilida xitayda diniy erkinlikning dawamliq chékin'genlikini bildürdi

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti herqaysi döletlerning ötken bir yil ichidiki diniy erkinlik weziyiti bahalap chiqilghan yilliq doklatini élan qildi. Doklat 25-aprél küni ötküzülgen mexsus axbarat élan qilish yighini arqiliq élan qilin'ghan bolup, yighinda diniy erkinlik komitéti re'isi nadina ma'énzi xanim we mu'awin re'isi nuriy türkel we bashqa komissarlar qatniship söz qilghan hem muxbirlarning so'allirigha jawab bergen.

Bu qétimliq diniy erkinlik doklatining élan qilinish munasiwiti bilen amérika awam palata re'isi nensiy pélosi xanim we kéngesh palata ezasi marko rubiyolar özlirining nutuqlirini ewetken bolup, axbarat yighini aldi ularning sözi bilen bashlandi. Nensiy pélosi xanim sözide amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining xizmetlirini mu'eyyenleshtürgen we amérikaning dunyaning herqaysi jaylirida kishilik hoquqni, diniy erkinlikni ilgiri sürüshtek mes'uliyitini dawamliq jari qilduridighanliqini bildürgen.

Sénator, yeni kéngesh palata ezasi marko rubiyo ependi bolsa nutqida Uyghurlargha yürgüzülüwatqan irqiy qirghinchiliqqa nuqtiliq orun bergen. U sözide mundaq dégen: “Ötken bir yil ichide dunyaning herqaysi jaylirida insanlarni peqet kimliki we étiqadi sewebidin jazalash, türmige solash, qiynash we hetta öltürüsh dawam qilindi. Biz ötken bir yil ichide bolupmu xitay hökümitige oxshash diniy hoquqlargha ziyankeshlik qilghuchilarni eyiblesh we jazalashta belgilik yol alduq. Sabiq tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo we hazirqi tashqi ishlar ministiri antoniy bilinkén xitay hökümitining Uyghur musulmanlirigha qaratqan wehshiyliklirini danaliq bilen irqiy qirghinchiliq dep bahalidi. Ötken yil axirida méning ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanun layihem‚ resmiy qanun'gha aylandi. Emdi amérika shirketliri Uyghur mejburiy emgikige közini yumup turuwalalmaydu. Emma bizning qilishqa tégishlik ishlirimiz yenila nurghun”.

Marko rubiyo sözide yene afghanistan, négériye we ukra'inadiki xeterlik weziyetlernimu tilgha élip ötti we amérikaning choqum bu jehettiki xizmetlirini dawamlashturidighanliqini éytti.

Arqidin amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining re'isliri doklattiki mezmunlarni tonushturup ötti.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti herqaysi döletlerning 2021-yilidiki diniy erkinlik weziyitige asasen amérika tashqi ishlar ministirliqidin töwendiki 10 döletning “Alahide diqqet qilishqa tégishlik dölet” deydighan katégoriyesini saqlap qélishni telep qilghan bolup, ular birma, xitay, éritréye, iran, shimaliy koréye, pakistan, rusiye, se'udi erebistan, tajikistan we türkmenistandin ibaret. Xitay 1999-yilidin tartip bu tizimlikte iken. Komitét yene bu yil afghanistan, hindistan, nigériye, süriye we wiyétnam qatarliq 5 döletni bu tizimlikke kirgüzüshni tewsiye qilghan.

Doklatta xitay heqqide munular déyilgen:

“2021-Yili, xitaydiki diniy erkinlik weziyiti izchil nacharlashti. Hökümet özining ‛dinni xitaychilashturush‚ siyasitini dawamliq küchlük yolgha qoyup, diniy guruppilar we din'gha ishen'güchilerdin xitay kompartiyesining hakimiyiti we idi'ologiyesini qollashni telep qildi. . . . 2021-Yilida döletlik diniy ishlar idarisi we xitay kompartiyesining birleshme fronti xizmet bölümining biwasite kontrolluqidiki hökümet orgini we bashqa organlar yéngi qanuniy tedbirlerni chiqirip, diniy xadimlargha, diniy mekteplerge we diniy mezmunlargha téximu köp cheklime qoydi. . . . .”.

Doklatta yene Uyghurlarning weziyiti heqqide töwendikiler déyilgen: “Ötken bir yil ichide, shinjang da'iriliri Uyghur we bashqa türk musulmanlirini jaza lagérlirida, türmilerde we mejburiy emgek lagérlirida xalighanche tutup turushni dawamlashturdi. Sabiq mehbuslar we guwahchilar bu orunlarda jismaniy we psixologiyelik qiynash, basqunchiliq, jinsiy zorawanliq we mejburiy emgek qatarliqlarning barliqini we tutup turuluwatqan mezgilde mejburiy tughmas qilish, bala chüshürüsh opératsiyesi yürgüzülgenlikini pash qildi. Uning üstige, da'iriler texminen 880mingdek balini ata-anisidin ayridi. Shinjangdiki muhim diniy we medeniyet orunlirini weyran qildi. 2021-Yili, amérika hökümiti we kanada we yawropadiki bir qanche dölet, tetqiqat organliri we en'gliyede qurulghan Uyghur sot kollégiyesi shinjangdiki wehshiyliklerni irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet dep békitti”.

Doklatning xitaygha a'it qismida yene, xitay hökümitining tibetler, tungganlar, falun'gung muritliri we xristi'anlargha qiliwatqan zulumlirimu tepsiliy qeyt qilin'ghan.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi nuriy türkel axbarat élan qilish yighinida xitaydiki diniy weziyetni qandaq onglash heqqide soralghan bir so'algha jawab bergende xitayning ‛amérika xelq'ara diniy erkinliki qarari‚ élan qilin'ghandin étibaren yeni 1999-yilidin étibaren “Alahide diqqet qilishqa tégishlik döletler” tizimlikide ikenlikini we xitayning diniy erkinlikke tehditlikini qobul qilishning zörür bir qedemlikini bildürdi. U mundaq dédi:

“Xitay hökümiti meqsetlik, pilanliq, sistémiliq halda diniy étiqadqa bolupmu xristi'an we islam dinlirigha hujum qilip kelmekte. Ular kommunist idé'ologiyesini merkez qilip turup, xristi'an we shuningdek bashqa dinlarning mewjutluqini öz hakimiyiti we idé'ologiyesining mewjutluqigha tehdit, dep qaridi. . . Biz aldi bilen xitay kompartiyesining diniy erkinlikke bir tehdit ikenlikini qobul qilishimiz kérek. Menche mesilini bayqash we belgilesh uninggha tedbir qollinishtiki zörür qedem hésablinidu. Amérika hökümiti xitaygha qoyghan jaza tedbirlirini yenimu kéngeytishi kérek. Jümlidin diniy erkinlikke buzghunchiliq qilishta rol oynawatqan emeldarlar, bolupmu döletlik diniy ishlar idarisi we xitay kompartiyesining birliksep xizmet bölümidiki mes'ul emeldarlarning ismi atilip turup eyiblinishi we jaza tedbirliri qoyulushi kérek”.

Nuriy türkel ependi sözide yene, bundaq jaza tedbirlirining shérik döletler hemkarliship turup yürgüzidighan ortaq tashqi siyasetke aylinishi kéreklikini eskertti.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti doklatida amérika tashqi ishlar ministirliqigha xitay heqqide töwendiki tewsiyelerni bergen: “Diniy erkinlikke sistémiliq halda we izchil éghir derijide dexli-teruz qiliwatqanliqi üchün xitaygha ‛alahide diqqet qilishqa tégishlik dölet‚ qatarida mu'amile qilishni dawamlashturush؛ iqtisadiy we wiza jazasini kéngeytip, diniy étiqad erkinlikige éghir dexli-teruz qilishta mes'uliyiti bar xitay emeldarliri we orunlarni jazalash؛ birleshken döletler teshkilati (b d t) kishilik hoquq kéngishi qatarliq xelq'araliq munberlerdiki oxshash pikirlik döletler bilen hemkarliship, xitay hökümitini diniy erkinlikni éghir derijide basturghanliqi üchün jawabkarliqqa tartish üchün heriket qilish, jümlidin b d t da tekshürüsh komitéti qurup, shinjangda yüz bergen wehshiyliklerni éniqlash, irqiy qirghinchiliqni sadir qilghuchilarni tekshürüp pash qilishni öz ichige élish؛ xitaygha munasiwetlik kishilik hoquq qanunlirini yolgha qoyup, amérika shirketlirining xitaydiki diniy erkinlik depsendichilikige chétilip qalmasliqigha kapaletlik qilish”.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti amérika dölet mejlisige qilghan tewsiyeside bolsa ularning hökümet bilen masliship Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni qatarliq kishilik hoquq qanunlirining toluq ijra qilinishigha kapaletlik qilishini telep qilghan.