“2021-йиллиқ хәлқара диний әркинлик мунбири” уйғур мәсилисини аңлитишта күчлүк сәһнә болди

Мухбиримиз нуриман
2021.07.15
Sam-Brownback-summit.jpg

tursinay-ziyawudun-summit.jpg

Katrina-Lantos-summit.jpg

nancy-Pelosi-summit.jpg

nury-turkel-summit.jpg

USAID-Administrator-Samantha-Powers-summit.jpg

pompeo-summit.jpg

chris-smith-summit.jpg

frank-wolf-summit.jpg

summit-intro.jpg

Америка пайтәхти вашингтон шәһиридә 13-июлдин 15-июлғичә “2021-йиллиқ хәлқара диний әркинлик алий мунбири” йиғини өткүзүлди. Америка һөкүмитиниң сабиқ хәлқара диний әркинлик баш әлчиси сам бровнбәк әпәнди башчилиқидики мәзкур мунбәр дуняниң һәрқайси җайлиридики диний вә сиясий рәһбәрләрни бир йәргә җәм қилған болуп, мәзкур йиғин инсанларниң диний кимлики сәвәбидин кәмситилишкә вә зулумға учришиға қарши турушни асаси мәқсәт қилған.

14-Июл күнидики муһакимә йиғиниға американиң муһим дөләт әрбаблири иштирак қилған болуп, америка авам палатасиниң рәиси нәнсий пелоси ханим вә американиң бирләшкән дөләтләр тәшкилатида турушлуқ сабиқ баш әлчиси сәманса повер ханим екран арқилиқ қатнашқан. Америка авам палатасиниң әзалиридин кристофир симис, американиң сабиқ ташқий ишлар министири майк помпейо вә америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң муавин рәиси нури түркәл қатарлиқлар нәқ мәйдандин қатнашқан.

Алди билән бу йиллиқ “хәлқара диний әркинлик мунбири” ниң рәиси, америка һөкүмитиниң сабиқ хәлқара диний әркинлик баш әлчиси сам бровнбәк әпәнди ечилиш нутуқи сөзлигән. У нутуиқида дунядики барлиқ һөкүмәтләрниң диний-етиқад әркинликкә капаләтлик қилиш мәҗбурийити барлиқини, диний-етиқад әркинлики капаләткә игә болмиғанда, буниң мәдәнийәтләр тоқунуши һәмдә башқа зиддийәтләргә сәвәб болидиғанлиқини тәкитлигән. Арқидинла уйғур лагер шаһиди турсунай зиявудун ханим сөзгә тәклип қилинған болуп, у лагерда өз бешидин өткүзгән ечинишлиқ кәчүрмишлирини көз яшлири билән баян қилған.

Америка авам палатасиниң рәиси нәнсий пелоси ханим сөзгә тәклип қилинғанда, турсунай зиявудун ханимни алаһидә тилға елип мундақ дегән: “авам палатаси өзлириниң әркинлики үчүн көрәш қиливатқан зулум астидики топлуқларни қоллашни давамлаштуриду. Биз баяттин кәчүрмишлирини аңлап өткән турсунай зиявудун ханим бейҗиң даирилири миллий вә диний мәвҗутлуқиға тәһдит селиватқан уйғур миллитиниң бир әзаси. Бу топлуқниң әһвали бизниң виҗданимизға қоюлуватқан бир еғир суалдур. Биз бу зулумға қарши сөзләшни давамлаштуримиз. Даим ейтқинимиздәк, әгәр биз хитай билән болған содидики мәнпәәтимиз үчүн хитайдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири һәққидә авазимизни чиқармисақ, дуняниң һәрқандақ бир йеридики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири һәққидә сөзләш салаһийитимизни йоқитип қойимиз.”

Нәнсий пелоси ханим сөзидә йәнә диний етиқад әркинликиниң инсанларниң әң әқәллий һәқлириниң бири икәнликини, һечқандақ бир һөкүмәтниң инсанларға хас бу һәқләрни уларға зиянкәшлик қилишиға баһанә қиливелишиға болмайдиғанлиқини тәкитлигән.

Йиғининиң иккинчи басқучида мутәхәссисләр бир-бирләп хитай һөкүмитиниң диний етиқад әркинлики һәққидики мәсиллиләрни оттуриға қойған. Арқидин америка авам палатасиниң әзалиридин йеқинқи 20 нәччә йил мабәйнидә уйғурларни изчил қоллап кәлгән авам палата әзаси кристофир симис әпәнди сөзгә тәклип қилинған.

У мундақ дегән: “кишини чөчүтидиғини шуки, 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқисигә саһибханлиқ қилишқа тәйярлиқ қиливатқан ши җинпиң шинҗаңдики уйғур мусулманлириға вә вә башқа етник гуруппиларға ‛ирқий қирғинчлиқ‚ елип бериватиду. Ши җинпиң йүргүзүватқан ‛ирқий қирғинчилиқ‚ ниң амиллири милйонлиған уйғурларни лагерларға солаш, кишиләрни из-дерәксиз ғайиб қиливетиш, уйғур аяллирини мәҗбурий туғмас қилиш, қорсақтики һамилини мәҗбурий чүшүрүветиш, балилирини мәҗбурий аилисидин айрип йитимханиларға йәрләштүрүш вә уларни уйғур болмиған кишиләрниң қолиға тапшуруп бериш. Мушу амилларниң һәммиси бизниң бу зулумларни “ирқий қирғинчилиқ‚ дәп тонушимизниң шәртлиридур. Хитай һөкүмити системилиқ һалда ислам динини йоқитиватиду. Йәни мәсчитләрни чиқиватиду, ислами өрп-адәтләрни чәкләватиду, лагерларға солиған кишиләрни динидин ваз кечишкә қиставатиду. Ши җинпиң ‛ирқий қирғинчилиқ‚ ни тезлитишкә йол ачқан ‛ню-йорк вақти гезити‚ дә ашкариланған ‛қилчиму рәһим қилмаслиқ‚ дегән номуссизларчә йолйоруқини билишиңлар мумкин. Улар расттинла қилчә рәһим қилмиди. Шуңа 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқисини башқа дөләткә йөткәш яки байқут қилишниң вақти кәлди.”

Мәзкур йиғинға йәнә американиң уйғур қирғинчилиқини рәсмий тонуғанлиқини тунҗи қетим җакарлиған сабиқ ташқи ишлар министири майк помпийому тәклип қилинған болуп, у хитай һөкүмитиниң һазир һакиммутләқ бир шәклидә диний етиқад әркинликини дәпсәндә қиливатқанлиқини, буниң типик мисали уйғурларниң мукәммәл система алған лагерларға қамилиши икәнликини көрситип: “дәл мушу сәвәбтин биз бу қилмишни ‛ирқий қирғинчилиқ‚ дәп атидуқ” дегән. У йәнә мундақ дегән: “нөвәттики һөкүмәт вә дуняниң башқа җайлиридики район вә дөләтләр ‛дуняниң келимат өзгириши‚ гә охшаш бәзи мәсилиләрни көздә тутуп хитайға йүз бериватқандәк қилиду. Диний етиқад әркинлики дегәндәк мәсилиләргә болса қошумчә мәсилә орнида муамилә қиливатиду. Әпсуслислинарлиқи, мениңчә бу бәк әхмәқлиқ. Келимат өзгириши мәсилисини дуняниң һәр қайси җайлирида күнсери улғийиватқан диний-етиқад мәсилисиниң үстигә қоюш бу еғир хаталиқтур. Хитай һакимийитиниң немиләрни қиливатқанлиқини һәммимиз көрүватимиз, биливатимиз. У йәрдики кишиләр заманивийлашқан бүгүнки дәврдә биз тәсәввурму қилалмайдиған хорлуққа учраватқанларниң мисали. Хитай һакимийити өзлириниң бастурушлириға ‛диний ашқунлуқ‚ дегәнни баһанә қиливатиду. Хитай компартийәсиниң һәр даим бир баһанә тапалайдиғанлиқини һәммимиз билип кәттуқ. Шуанниң өзидә шинҗаңда уйғурлар дуч келиватқан қорқунчлиқ муамилә, йәни орвелчә йиғивелиш лагерлири, юқири дәриҗилик назарәт, мәҗбурий әмгәк, мәҗбурий бала чүшүрүш қатарлиқлар америкалиқлар вә пүтүн дунядикиләр көңүл бөлүшкә тегишлик әркинлик мәсилилиридур. Хитай компартийәсиниң йүз йиллиқини хатирилигән вақитта ши җинпиңниң дуняға бәргән сигнали наһайити аддий, йәни ‛хитай билән һәпиләшкәнләр хитайниң полат темиға үссивалиду‚ дәйду. Биз ашу ‛полат‚ болушимиз, зулумға учраватқанларға йөләнчүк болушимиз керәк. Қирғақлиримизға анчә йирақ болмиған җайдики хәлқләргә йүргүзүлүватқан зулумға қарши күч болушимиз керәк.”

Америка һөкүмити орунлаштурған бу йиллиқ диний әркинлик мунбиридә уйғур мәсилиси һәқиқәтән алаһидә орун игилиди. Мәзкур мунбәргә тордин қатнашқан американиң бирләшкән дөләтләр тәшкилатида турушлуқ сабиқ баш әлчиси сәманса повер ханимму лагер шаһитлиридин турсунай зиявудун вә зумрәт давут ханимларниң сәргүзәштлирини асас қилип туруп, уйғурлар учраватқан зулумни әтраплиқ аңлатқан. У йәнә мундақ дегән: “турсунай вә зумрәткә охшаш лагердин аман қалғанларға нисбәтән ашу лагердики кәчүрмишлирини қайтидин сөзләш толиму қийин, буниңға инсанниң йүрики чидимайду. Уларниң ашу һәқиқәтләрни ашкарилиши уларниң тутқунда туруватқан йеқинлири үчүн хәтәрлик. Уларниң бивастә бәргән гуваһлиқи шәк-шүһбисизки, һәммимизниң дини-етиқад әркинлики үчүн орнимиздин дәс турушимизда күчлүк рол ойнайду.”

15-Июл ахирлашқан бу үч күнлүк “2021-йиллиқ хәлқара диний әркинлик мунбири” ниң рәсмий тор бетидә бу йиғинниң икки нишани, биринчидин, дуняниң һәрқайси җайлирида диний әркинлик үчүн ортақ һәрикәт қилидиған күчлүк тәшкилатлар иттипақи қуруш, иккинчидин хәлқара диний әркинлик һәрикити үчүн кишиләрниң тонушини вә сиясий күчини ашуруш, дәп йезилған. Көзәткүчиләр үч күнлүк йиғинниң омуми әһвалиға қариғанда, мәзкур мунбәр нишанини әмәлгә ашурғандәк туриду, дәп қаримақта.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.