2023-Yilliq “Xelq'ara diniy erkinlik aliy kéngishi” ning échilish murasimida Uyghurlar mesilisi tilgha élindi

2023-Yilliq “Xelq'ara diniy erkinlik aliy kéngishi” amérika paytexti washin'gtonda resmiy bashlandi. 2023-Yili 30-yanwar.

2023-Yilliq “Xelq'ara diniy erkinlik aliy kéngishi” amérika paytexti washin'gtonda resmiy bashlandi. 31-Yanwar küni etigende ötküzülgen échilish murasimida Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet eng muhim témilarning biri boldi.

Échilish murasimigha amérika hökümitining sabiq xelq'ara diniy erkinlik bash elchisi shundaqla mezkur aliy kéngeshning re'islirining biri bolghan sam brownbeg ependi we tom lantos kishilik hoquq we adalet fondining re'isi hem mezkur aliy kéngeshning yene bir re'isi doktor katrina lantos swit xanim riyasetchilik qildi. Ular bu nöwetlik aliy kéngesh üchün dunyaning herqaysi jayliridin kelgen diniy we siyasiy rehberler, tetqiqatchilar, kishilik hoquq aktiplirini qarshi aldi.

Sam brownbeg ependi amérikada her yili bir ötküzülüwatqan bu “Diniy erkinlik aliy kéngishi” ning meqsitining “Her bir insan herqandaq jayda, her waqitta diniy erkinlikke ige bolushi kérek” ikenlikini tekitlep ötti. Emma u sözide, insanlargha yaratquchi xuda teripidin bérilgen bu hoquqning bügünki künde dunyaning herqaysi jaylirida cheklimige, bésimgha uchrawatqanliqini, buninggha xatime bermigende buning medeniyetler toqunushigha hemde téximu chong ziddiyet we apetlerge seweb bolidighanliqini tekitlidi. Sam brownbeg bu yighinning meqsitining insan rohining erkinlikige kapaletlik qilishning muhimliqini teshebbus qilishliqini bildürdi.

Arqidin söz qilghan katrina lentos xanimmu, dunyaning herqaysi jaylirida insanlarning eng asasiy hoquqi bolghan diniy étiqad erkinliki tehditke uchrashtek weziyetni özgertish üchün qilin'ghan xizmetlerning choqum netije béridighanliqini, buningdin özining ümidwarliqini éytti.

Yighinning échilish nutuqidin kéyin sehnige amérika dölet mejlisi tashqiy ishlar komitétining re'isi, awam palata ezasi maykil makkol ( Michael T. McCaul ), awam palata ezasi jeymis makgowrn (James McGovern), amérika a'ile tetqiqat kéngishining re'isi toniy pérkins (Tony Perkins) we aspén instituti din we jem'iyet programmisining ijra'iye mudiri simran sing (Simran Singh) qatarliqlar sehnige teklip qilindi.

Awam palata ezasi maykil makkol sözide “Diniy étiqad erkinliki erkin jem'iyet berpa qilishning uli” dédi. U amérika asasiy qanunida békitilgen bu hoquqning amérika dölitining kimliki ikenlikini shunga diniy erkinlikni teshebbus qilishning amérika tashqiy siyasitining muhim qismi ikenlikini bildürüp: “Amérika qoshma shitatliri awazsizlarning awazi bolushni dawam qilishi kérek” dédi.

U sözi dawamida Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqni tilgha élip mundaq dédi: “Tolimu paji'elik bolghini, diniy erkinlik hoquqi dunyaning herqaysi jaylirida téximu éghir hujumgha uchrawatidu. Xitayda xitay kompartiyesi diniy étiqad erkinlikini qattiq depsende qiliwatidu. Biz sözlewatqan mushu minutlarda ular tibetlerning buddizimi we dalay lamasigha buzghunchiliq qilmaqta, étiqadidin waz kechmey we hökümet belgilep bergen xiristiyan chérkawlirigha bérishni ret qiliwatqan xiristiyan murtlirigha ziyankeshlik qilmaqta. Ular yene Uyghur musulmanlirigha irqiy qirghinchiliq yürgüzmekte. Men anglighan mejburiy tughmas qilish, mejburiy bala chüshürüsh, ménge yuyush we hetta qatilliq weqeliri kishini chöchütidu. Shunga men 2021-yili awam palatada maqullan'ghan xitay kompartiyesining Uyghurlargha qiliwatqan irqiy qirghinchiliqini eyiblesh heqqidiki qararnamige bashlamchiliq qilghanliqimdin pexirlinimen.”

Makkol ependi sözi axirida özining tashqi ishlar komititi re'isi bolush süpiti bilen diniy erkinlikni amérika tashqi siyasitining merkizi nuqtisi qilishni, dunyaning herqaysi jayliridiki diniy ziyankeshliklerni otturigha chiqirip, jinayetchilerni jazalashqa, ziyankeshlikke uchrighuchilarni bolsa qoghdashqa tirishidighanliqini éytti.

Arqidin amérika awam palata ezasi we tom lentus kishilik hoquq fondi re'isliridin bolghan jeymis makgowrn söz qildi. U sözide bir insanning diniy étiqad erkinlikige hujum qilish weqelirining dunyaning herqaysi jaylirida hökümetler teripidin sadir qiliniwatqanliqini éytti we buninggha xitaydiki “Uyghurlar we tibetler” dep örnek körsetti.

Jeymis makgowrn sözide, diniy étiqad erkinlikini kapaletke ige qilish üchün barliq dinlargha barawer mu'amile qilish, ishni özidin bashlash lazimliqini tekitlidi.

Yighinning so'al-jawab qismida yuqiriqi ikki awam palata ezasi so'allargha jawab berdi. Bu qisimdimu xitay hökümiti we uning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqigha taqabil turushning ehmiyiti tekitlendi.

Amérika a'ile tetqiqat kéngishining re'isi toniy pérkins awam palata ezasi maykil makkoldin so'al sorap, “Xitay hökümitining hazir xitaydiki az sanliq milletlerge qaritiwatqan yuqiri téxnikiliq basturush we nazaret téxnikisini bashqa döletlergimu ékisport qilishigha qarita endishilerning küchyiwatqanliqini, buni dölet bixeterliki nuqtinezeridin turup qandaq chüshinidighanliqini” soridi.

Jeymis makkol buninggha jawaben qilghan sözide, “Uyghurlarning nöwette xitay hökümitining mejburiy emgek, mejburiy tughmas qilish, yuqiri téxnikiliq nazaret qatarliq her türlük ziyankeshlikige uchrawatqanliqini, amérikagha import qiliniwatqan küntaxta qatarliq nurghun mehsulatlarda Uyghur mejburiy emgiki barliqini, xitay hökümitining ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushi arqiliq bu qurulushqa qatnashqan döletlerni qerz qiltiqigha chüshürüp, ularning istratégiyelik muhim bayliqlirini bulang-talang qiliwatqanliqini, bu qurulush arqiliq bu döletlerge siyasiy jehettin tesir körsitiwatqanliqini, mana bularning hemmisining dölet bixeterlikige munasiwetlik ikenliki” ni éytti. U yene amérikaning xitaygha téxnika sétish arqiliq ularning dunyadiki eng ilghar herbiy qorallar bilen qorallinishigha imkaniyet yaritip bériwatqanliqinimu eskertip, “Amérika buni derhal toxtitishi kérek” dédi.

Awam palata ezasi jeymis makgowrn ependi buninggha qoshumche qilip, amérikaning dölet bixeterlikige biwaste taqishidighan kishilik hoquq mesilisining peqetla kishilik hoquqqa munasiwetlik yighin-uchrishishlardila emes, belki döletler ara munasiwetning her qatlimida tekitlinishi kéreklikini éytti.

U mundaq dédi: “Biz bir iqtisadiy kélishim tüzgendimu kishilik hoquqni kapaletke ige qilish telipini otturigha qoyushimiz, u dölettin diniy erkinlikke kapaletlik qilishni, insanlarning dinigha qarap turup ziyankeshlik qilmasliqni shert qilip qoshushimiz kérek. Men uzun yillardin béri amérikadiki hem démokratchi hem jumhuriyetchi hökümetler bilen ishlidim. Ulargha bu heqte gep qilish heqiqetenmu asan emes. Re'is makkol yuqirida Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanunini tilgha élip ötti. Sizge rast gepni désem, bu qanunni ötküzüshke qarshi turghan intayin küchlük soda-tijaret küchliri bar idi. Ularning ötkilidin ötüsh asan'gha toxtimidi, chünki shinjangdiki mejburiy emgektin payda éliwatqan terepler bar idi. Bextke yarisha biz her ikki partiyening qollishi bilen bu qanunni axiri maqulliduq.”

Awam palata ezasi jeymis makgowrn yene mejburiy emgek qatarliq kishilik hoquq depsendichilikidin payda alidighan bundaq küchlerge hem zulum qilghuchi hökümetlerni tenqidleshning zörürlükini tekitlep: “Biz kishilik hoquq toghrisida intayin pasahetlik gep qilidighan, emma héchqandaq ish qilmaydighan bu küchlerge sel qarap qalmayli. Bu yerdiki riqabet bolsa, toghrini qilish üchün meyli u qanchilik bi'ep bolushidin qet'iynezer, meyli u bizning shérikimiz bolushidin qet'iynezer, meyli uning bilen bizning qanchilik chong iqtisadiy munasiwetlirimiz bolushidin qet'iynezer, ijabiy meqsettiki bésimimizni dawamlashturushtur. Chünki eger biz hökümetlerni agahlandurmisaq, u hökümet u kishilerge zulum qilishni dawamlashturidu-de, aqiwette muqimsizliq kélip chiqidu. Shunga qorqunchluq bésimgha köz yumush bizning dölet menpe'etimizgimu paydiliq emes” dédi.

2023-Yilliq “Xelq'ara diniy erkinlik aliy kéngishi” 31-yanwardin 1-féwralghiche ikki kün dawam qilidighan bolup, bu ikki kün jeryanida dunyaning herqaysi jaylirdin kelgen her xil étiqadqa tewe xelqler wekilliri, diniy zatlar, mutexessisler, kishilik hoquq organliri qatarliqlar ayrim-ayrim orunlashturulghan söhbet yighinlirida söz qilip pikir almashturidiken. Sözligüchiler ichide amérika xelq'ara diniy erkinlik komititi re'isi nuriy türkel, Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre shemsidin, Uyghur herikiti teshkilati bashliqi roshen abbas, emgekchiler birleshmisi mejburiy emgek türining maslashturghuchi tetqiqatchisi jewher ilham we Uyghur herikiti teshkilatining programma yétekchisi arslan hidayet qatarliqlarmu bar iken.