Динни “хитайчилаштуруш” хитай һөкүмранлириниң тарихий әнәнисиму?

30-Июн “германийә долқунлири” радийосида “хитайни ашкарилаш: хитай ислам динини қандақ хитайчилаштуруватиду?” намлиқ бир мақалә елан қилинди. Мақалида баян қилишичә, хитай әзәлдин дин пәйда болуп бақмиған бир дөләт болуп, хитай һөкүмранлириниң динларға чәклимә қоюп, уни хитайчилаштурушқа урунуши әлмисақтин давамлишип кәлгән бир адәт икән. Хитай коммунистик һакимийитиниң бүгүнки күндә ислам дини, хиристиян дини вә будда динидин ибарәт бу үч чоң динни бастуруши яки хитайчилаштуруши, әмәлийәттә әҗдадлириниң әнәнисигә варислиқ қилиши болуп һесаблинидикән.

Мақалә мундақ кириш сөз билән башланған: “дунядики 3 чоң динниң һечбири хитайда барлиққа кәлгән әмәс. Һөкүмранлар наһайити узун заманлардин башлапла диний етиқадни тизгини астида тутуп кәлгән. Нөвәттә өзлирини атеист һесаблайдиған хитай коммунистик һакимийитиму бу әнәнигә варислиқ келип кәлмәктә.”

Хитайдики туңганлар дуч келиватқан қисмәтләр асасий мәзмун қилинған бу мақалида шәрһлишичә, ислам дини миладийәниң 651-йили муһәммәд пәйғәмбәрниң садиқ һәмраһлиридин бири болған сәид ибни әбу ваққас тәрипидин хитайға тарқалған. Таң сулалисиниң императори гав зуң әйни чағда сәид ибни әбу ваққас башчилиқидики мусулман вәкилләрни қобул қилип, таң сулалисиниң пайтәхти чаңән (һазирқи шиән) дики орда әтрапиға хитай тарихидики тунҗи мәсчитни селишқа иҗазәт бәргән.

Һалбуки, хитай һөкүмранлириниң диний тәқиб сиясәтлири шу чағлардиму мәвҗут болғанлиқи үчүн, хитайдики туңган мусулманлири мусулманчә қияпәтләрдә яки адәтләрдә әркин яшиялмиған. Һәр он туңганниң тоққузиниң фамилиси “ма” болуп, бу сөз әслидә ислам дининиң пәйғәмбири “муһәммәд” ниң исмидин кәлгән икән. Әмма “муһәммәд” дегән бу исим хитайчиға һеч уйғун кәлмигәнлики үчүн, шу чағдики һөкүмран күчләр туңганларға бу исимни хитайчә исим-фамилигә уйғунлаштуруш, йәрлик хитайлар билән той қилишқа зорлаш, адәтләнгән кийимлиридин ваз кечишкә мәҗбурлаштәк тәдбирләрни қолланған. Буниң билән туңганлар фамилисини “ма” ға өзгәртишкә мәҗбур болған. Бу мәлуматларни миладийә 1328-1398-йиллири яшиған мең тәйзу җу йүәнҗаң исимлик бири қалдуруп кәткән.

Германийәдики диний затлардин турғунҗан алавудун әпәндиниң тилға елишичә, хитайлар ислам дини хитайға киргәндин башлапла бу динға өчмәнлик билән қарап кәлгән икән. Униң тәкитлишичә, хитайниң динға болған өчмәнлики хитай коммунистлириниң дәвригә кәлгәндә техиму тәрәққий қилип, бүгүнки күндә динға етиқад қилидиған уйғур мусулманлири үстидин ирқий қирғинчилиқ йүргүзүш дәриҗисигә йетип барған.

Вашингтондики бир ақиллар амбириниң тәкшүрүш доклатида баян қилинишичә, хитай етирап қилған 10 чоң милләт ичидики нопуси әң көп милләт туңганлар болуп, униңдин қалса уйғурлар икән. Һазир хитайда 17 милйондин артуқ туңган яшаватқан болуп, туңганларниң динидин башқа һәммә тәрәплири хитайлардин пәрқләнмәйдикән.

Мақалида тәсвирлишичә, германийә федератсийә сиясәт вә маарип мәркизи хитайдики һазирқи диний вәзийәтни баян қилғанда: “худди хиристиян җәмийәтлиригә охшаш, хитайдики мусулманларниңму чәт әлләр билән биваситә алақә қилишиға йол қоюлмайду. Пәқәтла ‛вәтәнпәрвәр‚ диний җәмийәтләрниң бутхана, черкав, мәсчитләрдә һәмдә тизимға елинған аммиви сорунларда қанунға уйғун рәвиштә паалийәтләр елип беришиға рухсәт қилиниду. Дин хитайда чоқум сотсиялистик җәмийәт билән маслишиши лазим” дейилгән.

Тарихшунас чин гошаңниң илгири сүрүшичә, хитай тарихида өткән нурғунлиған хитай падишаһлири вә сиясәтчилири хәлқни контрол қилиш һәмдә өз һөкүмранлиқини мустәһкәмләш үчүн өзлириниң образлириға алаһидә әһмийәт бәргән. Буниң үчүн улар илаһий күчләрниң тәсирини зәиплитиш, охшимиған пикир вә етиқадларни бастуруш, динни һөкүмран күчләрни башқуруш, диний тәшкилат яки диний еқимларни чәкләш қатарлиқ бир йүрүш тәдбирләрни қоллинип кәлгән.  Бу тәдбирләр һөкүмран тәбиқидикиләрниң орнини мустәһкәмләп, диний еқимларниң тәсирини аҗизлаштуруш ролини ойниған. Бүгүнки хитайниң вәзийитиниң улардин пәрқи йоқ икән.

Германийәдики диний затлардин абдуқеюм дамолламниң ейтишичә, хитайниң уйғурларға тил билән ипадиләш мумкин болмиғудәк дәриҗидә еғир зулум селиватқанлиқини вә ислам диниға бу қәдәр дүшмәнлик билән һуҗум қиливатқанлиқини билип туруп, бир бөләк мусулман дөләтлири һөкүмәтлириниң хитайни қоллаватқанлиқи, күнимиздики бәкму әпсуслинарлиқ бир иш һесаблинидикән.

Мақалида тилға елишичә, хитай коммунист һөкүмранлири нөвәттә хитай ичидики туңганларниң мәсчитлириниң қияпәтлирини хитайчә бинакарлиқ услублириға уйғунлаштуруп болған болуп, туңганларни хитайчилаштуруш җиддий шәкилдә давам қилмақта икән. Әмма уйғур мусулманлирини болса “қайта тәрбийәләш” намидики җаза лагерлириға қамап, уларниң үстидин хорлаш, қийнаш, һақарәтләштәк вәһший җазаларни йүргүзмәктә икән.

Германийәдики җамаәт әрбаби аблимит турсун әпәндиниң ипадә қилишичә, хитайниң динға қарши бу һәрикитидә уйғур мусулманлири билән туңган мусулманлириға тутуватқан муамилисидә рошән пәрқ бар икән.

Мақалида йәнә, америка һөкүмитиниң 2023-йиллиқ диний әркинлик доклати һәмдә хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң доклатлирида һазирму қанчә миңлиған уйғурларниң диний етиқади сәвәблик хитайниң бастурушлириға дуч келиватқанлиқиға даир мәлуматларму әскәртип өтүлгән.