Dinni “Xitaychilashturush” xitay hökümranlirining tarixiy en'enisimu?

30-Iyun “Gérmaniye dolqunliri” radiyosida “Xitayni ashkarilash: xitay islam dinini qandaq xitaychilashturuwatidu?” namliq bir maqale élan qilindi. Maqalida bayan qilishiche, xitay ezeldin din peyda bolup baqmighan bir dölet bolup, xitay hökümranlirining dinlargha cheklime qoyup, uni xitaychilashturushqa urunushi elmisaqtin dawamliship kelgen bir adet iken. Xitay kommunistik hakimiyitining bügünki künde islam dini, xiristiyan dini we budda dinidin ibaret bu üch chong dinni basturushi yaki xitaychilashturushi, emeliyette ejdadlirining en'enisige warisliq qilishi bolup hésablinidiken.

Maqale mundaq kirish söz bilen bashlan'ghan: “Dunyadiki 3 chong dinning héchbiri xitayda barliqqa kelgen emes. Hökümranlar nahayiti uzun zamanlardin bashlapla diniy étiqadni tizgini astida tutup kelgen. Nöwette özlirini até'ist hésablaydighan xitay kommunistik hakimiyitimu bu en'enige warisliq kélip kelmekte.”

Xitaydiki tungganlar duch kéliwatqan qismetler asasiy mezmun qilin'ghan bu maqalida sherhlishiche, islam dini miladiyening 651-yili muhemmed peyghemberning sadiq hemrahliridin biri bolghan se'id ibni ebu waqqas teripidin xitaygha tarqalghan. Tang sulalisining impératori gaw zung eyni chaghda se'id ibni ebu waqqas bashchiliqidiki musulman wekillerni qobul qilip, tang sulalisining paytexti chang'en (hazirqi shi'en) diki orda etrapigha xitay tarixidiki tunji meschitni sélishqa ijazet bergen.

Halbuki, xitay hökümranlirining diniy teqib siyasetliri shu chaghlardimu mewjut bolghanliqi üchün, xitaydiki tunggan musulmanliri musulmanche qiyapetlerde yaki adetlerde erkin yashiyalmighan. Her on tungganning toqquzining familisi “Ma” bolup, bu söz eslide islam dinining peyghembiri “Muhemmed” ning ismidin kelgen iken. Emma “Muhemmed” dégen bu isim xitaychigha héch uyghun kelmigenliki üchün, shu chaghdiki hökümran küchler tungganlargha bu isimni xitayche isim-familige uyghunlashturush, yerlik xitaylar bilen toy qilishqa zorlash, adetlen'gen kiyimliridin waz kéchishke mejburlashtek tedbirlerni qollan'ghan. Buning bilen tungganlar familisini “Ma” gha özgertishke mejbur bolghan. Bu melumatlarni miladiye 1328-1398-yilliri yashighan méng teyzu ju yüenjang isimlik biri qaldurup ketken.

Gérmaniyediki diniy zatlardin turghunjan alawudun ependining tilgha élishiche, xitaylar islam dini xitaygha kirgendin bashlapla bu din'gha öchmenlik bilen qarap kelgen iken. Uning tekitlishiche, xitayning din'gha bolghan öchmenliki xitay kommunistlirining dewrige kelgende téximu tereqqiy qilip, bügünki künde din'gha étiqad qilidighan Uyghur musulmanliri üstidin irqiy qirghinchiliq yürgüzüsh derijisige yétip barghan.

Washin'gtondiki bir aqillar ambirining tekshürüsh doklatida bayan qilinishiche, xitay étirap qilghan 10 chong millet ichidiki nopusi eng köp millet tungganlar bolup, uningdin qalsa Uyghurlar iken. Hazir xitayda 17 milyondin artuq tunggan yashawatqan bolup, tungganlarning dinidin bashqa hemme terepliri xitaylardin perqlenmeydiken.

Maqalida teswirlishiche, gérmaniye fédératsiye siyaset we ma'arip merkizi xitaydiki hazirqi diniy weziyetni bayan qilghanda: “Xuddi xiristiyan jem'iyetlirige oxshash, xitaydiki musulmanlarningmu chet eller bilen biwasite alaqe qilishigha yol qoyulmaydu. Peqetla ‛wetenperwer‚ diniy jem'iyetlerning butxana, chérkaw, meschitlerde hemde tizimgha élin'ghan ammiwi sorunlarda qanun'gha uyghun rewishte pa'aliyetler élip bérishigha ruxset qilinidu. Din xitayda choqum sotsiyalistik jem'iyet bilen maslishishi lazim” déyilgen.

Tarixshunas chin goshangning ilgiri sürüshiche, xitay tarixida ötken nurghunlighan xitay padishahliri we siyasetchiliri xelqni kontrol qilish hemde öz hökümranliqini mustehkemlesh üchün özlirining obrazlirigha alahide ehmiyet bergen. Buning üchün ular ilahiy küchlerning tesirini ze'iplitish, oxshimighan pikir we étiqadlarni basturush, dinni hökümran küchlerni bashqurush, diniy teshkilat yaki diniy éqimlarni cheklesh qatarliq bir yürüsh tedbirlerni qollinip kelgen.  Bu tedbirler hökümran tebiqidikilerning ornini mustehkemlep, diniy éqimlarning tesirini ajizlashturush rolini oynighan. Bügünki xitayning weziyitining ulardin perqi yoq iken.

Gérmaniyediki diniy zatlardin abduqéyum damollamning éytishiche, xitayning Uyghurlargha til bilen ipadilesh mumkin bolmighudek derijide éghir zulum séliwatqanliqini we islam dinigha bu qeder düshmenlik bilen hujum qiliwatqanliqini bilip turup, bir bölek musulman döletliri hökümetlirining xitayni qollawatqanliqi, künimizdiki bekmu epsuslinarliq bir ish hésablinidiken.

Maqalida tilgha élishiche, xitay kommunist hökümranliri nöwette xitay ichidiki tungganlarning meschitlirining qiyapetlirini xitayche binakarliq uslublirigha uyghunlashturup bolghan bolup, tungganlarni xitaychilashturush jiddiy shekilde dawam qilmaqta iken. Emma Uyghur musulmanlirini bolsa “Qayta terbiyelesh” namidiki jaza lagérlirigha qamap, ularning üstidin xorlash, qiynash, haqaretleshtek wehshiy jazalarni yürgüzmekte iken.

Gérmaniyediki jama'et erbabi ablimit tursun ependining ipade qilishiche, xitayning din'gha qarshi bu herikitide Uyghur musulmanliri bilen tunggan musulmanlirigha tutuwatqan mu'amiliside roshen perq bar iken.

Maqalida yene, amérika hökümitining 2023-yilliq diniy erkinlik doklati hemde xelq'ara kechürüm teshkilatining doklatlirida hazirmu qanche minglighan Uyghurlarning diniy étiqadi seweblik xitayning basturushlirigha duch kéliwatqanliqigha da'ir melumatlarmu eskertip ötülgen.