Америка ширкәтлириниң DNA учурлирини рәтләш мәһсулатлириниң уйғур елида давамлиқ сетилиши диққәт қозғиди

Мухбиримиз ирадә
2021-06-16

Америка ширкәтлириниң DNA учурлирини рәтләш мәһсулатлириниң уйғур елида давамлиқ сетилиши диққәт қозғиди

Термо фишер (Thermo Fisher) ширкәт бинасиниң алди. 2007-Йили 26-апрел, валтһам, массачусәттс, америка.

"ню-йорк вақти гезити" йеқинда америкадики "термофишир" вә "промега" намлиқ икки ширкәт ишләпчиқарған мәһсулатларниң һелиһәм уйғур елида сетиливатқанлиқини ашкарилиди. Улар тәкшүрүп көргән 10 тохтам вә һөкүмәт сетивелиш һөҗҗитидин мәлум болушичә, термофишер ширкәтлириниң мәһсулатлири уйғур елида давамлиқ сетилмақтикән.

Хәвәрдә баян қилинишичә, америка һөкүмити америка ширкәтлириниң уйғур елидики сақчи органлириға DNA учурлирини тәртиплигүчи синақ запчаслири вә башқа мәһсулатларниң сетилишиниң алдини елиш үчүн 2019-йилидин итибарән алаһидә иҗазәтнамиси болмиғучә уйғур елидики сақчи органлириға мал сетишини чәклигән. 2020-Йили вашингтон йәнә уйғур елигә биологийәлик техника қатарлиқ мәһсулатларни сатидиған ширкәтләрни тиҗарәт қилғанда өзиниң "образи, иқтисадий вә қануний җавабкарлиқлар" ни яхши билип андин һәрикәт қилишқа агаһландурған. Бирақ "ню-йорк вақти гезити" тәкшүрүп көргән талонлардин мәлум болушичә, термо фишер вә промегадин ибарәт икки америка ширкити ишләпчиқарған таварлар йәнила уйғур елигә сетилған. Гәрчә бу ширкәтләр бивастә һалда уйғур елидики ширкәтләргә мал сатмиған болсиму, әмма уларниң мәһсулатлирини сетивалған хитай ширкәтлири тәрипидин уйғур елидики сақчи органлириға сетип берилгән.

Хәвәрдә йәнә мунулар баян қилинған: "хитай ширкәтлириниң бу үскүниләрни қандақ сетивалғанлиқи ениқ әмәс, һөҗҗәтләрдә һәр икки америка ширкитиниң хитай ширкәтлиригә биваситә сатқанлиқи көрситилмигән. Мутәхәссисләр шинҗаңдики сақчи органлириниң америка ишләпчиқарған DNA үскүнилирини давамлиқ сетивелиши вә ишлитиши ширкәтләрниң өз мәһсутлириниң ахирқи мәнзили үстидики мәсулийәт туйғусиға соал қойди."

Биз бүгүн бу һәқтә кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң хитай ишлири дериктори софи ричардсонни зиярәт қилдуқ. У термофишир илгириму мушу мәсилидә тәнқидкә учриған бир ширкәт болған икән, у һалда улар өз мәһсутлириниң 3-тәрәпкә сетилмаслиқиға капаләтлик қилиши керәк иди, дәйду. У мундақ деди: "термофишир ширкити илгири мушу сәвәбтин тәнқидкә учриған иди, ундақ болған икән әслидә бу ш, иркәт өзи мал сатқан ширкәт билән тохтамлашқанда бу мәһсулатларни 3-тәрәпкә сетишқа болмайдиғанлиқини шәрт қилиши керәк. Бәлким улар биз бундақ нәрсигә мәҗбурлиялмаймиз, дейиши мумкин, бирақ райондики сақчи органлириниң инсанийәткә қарши җинайәт билән шуғуллиниватқанлиқини нәзәрдә тутқанда, улар өз мәһсулатларниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликидә қоллинилмайватқанлиқиға капаләтлик қилиши керәк."

"ню-йорк вақти гезити" ниң ейтишичә, термофишир уларға қайтурған җавабида өзлириниң "көп қатламлиқ сетивелиш җәряни" барлиқини, бу җәрянларниң мәһсулатлириниң уйғур ели даирилиригә сетилиши вә тошулушиниң алдини елиш үчүн лайиһәләнгәнликини вә өзлириниңму мушуниңға қошулған тарқатқучи ширкәтләр билән ишләватқанлиқини ейтқан. "ню-йорк вақти гезити" көргән талондики тарқатқучи ширкәтләр бу системида йоқ икән. "промега" ширкити болса өз мәһсулатлириниң уйғур елидики сақчиларниң қолиға чүшмәслики үчүн қандақ тәдбир қолланғанлиқи һәққидики соалларға җаваб бәрмигән.

Хәвәрдә ейтилишичә, америка һөкүмити алған тәдбирләргә қаримай, бу икки ширкәт мәһсулатлириниң йәнила уйғур елидики бастуруш органлириниң қолиға чүшүши, бу мәһсулатларниң ишлитилиш усулини контрол қилишниң нәқәдәр мүшкүллүкини йорутуп беридикән. Америкада рак кесәлликлири тәтқиқати вә җинайәт гумандарлириниң ақлинип чиқиши үчүн қоллинилса, хитайда уйғурларниң ген архиплирини турғузуш вә уларни мутләқ йосунда контрол қилиштәк еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичилики үчүн қоллиниливатқан бу мәһсулатниң ахирқи мәнзилигә капаләтлик қилишниң нәқәдәр муһимлиқи намайән болмақта.

Софи ричардсон болса бу мәсулийәт йәнила термофиширға ширкәтләрдә дәйду. У мундақ деди: "термо фишир чоқум американиң тиҗарәт вә кишилик һоқуқ мәсилисидики көрсәтмилири бойичә һәрикәт қилип, өз мәһсулатлириниң сетилиш мәнзили, тәминләш зәнҗирлири вә тарқатқучи орунлирини қаттиқ контрол қилиши керәк. Шундақла йәнә мушу учурларни аммиға очуқ қилиши керәк. Әгәр қарши тәрәп уларниң мәһсулатлириниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликидә қоллинишиға капаләтлик қилалмаймиз, дисә, улар билән тиҗаритини тохтутуши керәк. Мана мушундақ аддий."

"ню-йорк вақти гезити" ниң ейтишичә, улар көздин кәчүргән һөкүмәт сетивелиш һөҗҗити вә тохтамида көрситилишичә, бир қанчә хитай ширкити 2019-йили майдин 2021-йили 6-айғичә уйғур елидики сәккиз җамаәт хәвпсизлик оргиниға кәм дегәндә 521 миң 165 доллар қиммитидики термо фишер үскүнисини сатқан. Техи йеқинда үрүмчигә җайлашқан хитай ширкити 40 миң 563 долларлиқ мал сатқан болуп, термо фишерниң мәһсулатлири корладики сақчиханиларға сетилған икән. Уйғур елидики сақчи органлири йәнә американиң "Promega" ниң DNA үскүнилирини сатидиған төт ширкәт билән төт айлиқ тохтам имзалиған.

Америка кеңәш палата әзас марко рубийо америка ширкәтлирини бу мәсилидә давамлиқ агаһландуруп келиватқан бири болуп, у бу һәқтә "ню-йорк вақти гезити" гә қилған сөзидә "байден һөкүмити чоқум барлиқ иҗазәт тәлипи вә експортни контрол қилиштәк барлиқ тәдбирләрни қоллинип туруп, чоқум америка мәһсулатлириниң районда ишлитилишигә хатимә бериши керәк," дегән.

"ню-йорк вақти гезити" зиярәт қилған хоңкоң шәһәр университетиниң қанун профессори суря дива қатарлиқ бир қанчә мутәхәссисләрму юқириқи бу ширкәтләр мәсулийәтни башқиларға артипла бу иштин қутулалмайду, дегән. Уларму худди софи ричардсон ханимға охшаш бу ширкәтләрниң хитайдики ширкәтләргә мал сатқанда чоқум өз маллирини 3-тәрәпкә сетишқа болмайдиғанлиқи һәққидә ениқ шәрт қоюши керәкликини тәкитлигән.

Бир қисим мутәхәссиләр йәнә американиң "тийәнәнмен вәқәси" дин кейин бекитилгән вә америка ширкәтлирини хитайға қорал-ярақ сетиштин чәкләп кәлгән қанунниң вақти өткәнликини, хитайниң һазир американиң койзисиға, қоралиға еһтияҗлиқ әмәс, бәлки мушундақ ген учурлирини йиғидиған юқири пән-техникилиқ мәһсулатлириға еһтияҗи барлиқини, шуңа бу қанунниң бүгүнниң еһтияҗлириға асасән йеңилиниши керәкликини билдүргән.

Софи ричардсон ханимниң бизгә ейтишичә, термофиширниң мәһсулатлирини чоқум америка қанунлири бойичә сетилишини тәртипкә селиш яки алаһидә рухсәт билән сетилидиған қилиш интайин муһим рол ойнайдикән. Бу мәнидин ейтқанда, америка кеңәш палата әзаси марко рубийо қатарлиқларниң имзалиши билән бу йил 5-айда тонуштурулған "експортни контрол қилиш қанунини чиңитиш қанун лайиһәси" әгәр мақулланса, америка мәһсулатлириниң хитай тәрипидин уйғурларға қаритиливатқан инсанийәткә қарши җинайәттә ишлитилишиниң алдини үнүмлүк алғили болидикән.