Dolqun eysa bilen xitay bash elchisi otturisidiki keskin tartishma biraziliye metbu'atliridin orun alghan

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi bilen xitayning biraziliyediki bash elchisi ju féngchyaw otturisida yüz bergen bir meydan teshwiqat urushi, biraziliyediki herqaysi sahelerning küchlük diqqitini qozghighan.

Biraziliyening eng nopuzluq we eng chong metbu'atliridin “San-pawlo xewerliri” géziti 27-may küni biraziliyede ziyarette bolghan dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi bilen ötküzgen “Uyghur rehbiri: xitayning assimilyatsiye siyasiti shi jinping dewrige kelgende irqiy qirghinchiliqqa aylandi” mawzuluq chong hejimlik ziyaret xatirisini élan qilghan. Mezkur ziyaret xatiriside dolqun eysa ependi Uyghurlarning tarixtin buyan musteqil döletlerni qurghan shanliq tarix we medeniyetke ige bir millet ikenlikini؛ Uyghurlar bilen xitaylar otturisida irqiy, örp-adet, medeniyet we diniy étiqad jehetlerde héchqandaq bir oxshashliqining yoqluqini؛ xitayning sherqiy türkistanni ishghal qilghan 1949-yilidin buyan Uyghurlargha pilanliq we sistémiliq halda assimilyatsiye qilip yoqitish hemde bayliqlirini talan-taraj qilishtek tipik mustemlikichilik siyasitini yürgüzüp kelgenlikini pakitlar bilen bayan qilghan. Dolqun eysa ependi, xitayning bu xil mustemlikichilik siyasitining tereqqiy qilip 2017-yiligha kelgende zor kölemlik bir irqiy qirghinchiliqqa aylan'ghanliqini, milyonlighan Uyghurlarning jaza lagérlirigha, türmilerge we mejburiy emgek orunlirigha qamilip, éghir qiyin-qistaq hem waqitsiz ölümge yüzliniwatqanliqini emeliy misallar bilen otturigha qoyghan. U yene b d t kishilik hoquq kéngishining ezasi bolghan biraziliyening öz mejburiyetlirini ada qilip, xelq'ara mesililerde Uyghur irqiy qirghinchiliqigha qarshi aktip heriketke ötüshini ümid qilidighanliqini ipade qilghan.
 “San-pawlo xewerliri” gézitining mezkur ziyaret xatirisi biraziliye bilen yéqin munasiwetlerde bolup kelgen xitay hakimiyitini qattiq chöchütüwetken.

29-May küni xitayning biraziliyediki bash elchisi ju féngchyaw dolqun eysa ependining bayanlirigha qarshi yene shu gézitte “Shinjangda atalmish ‛irqiy qirghinchiliq‚ mewjut dégen söz tamamen yalghandur” namliq mexsus obzor élan qilip, “Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa biraziliyede shinjang heqqide bir esirlik yalghanni tarqitiwatidu” dep yazghan.

Xitay bash elchisining mezkur obzori xitayning biraziliyede turushluq elchixanisining tor bétidimu köchürüp tarqitilghan. Mezkur obzorda mundaq déyilgen: “Yéqinqi künlerde dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa biraziliyede shinjang heqqide ighwa tarqitip, xitayning milletler we din siyasitini qarilidi. Uning bayanliri aq bilen qarini astin-üstün qilip, heqiqetni burmilighan. Dunya Uyghur qurultiyi sépi özidin bölgünchi teshkilat bolup, uzun mezgillerdin buyan shinjang heqqide ighwagerchilik qilip hem diniy esebiy idiyelerni teshwiq qilip, zorawanliq-bölgünchilik heriketliri bilen shughullanmaqta. Dolqun eysa bolsa chet ellerdiki xitaygha qarshi küchler yasap chiqqan bir artis, u xitay hökümiti teripidin ‛térrorchi unsur‚ dep békitilgen bir bölgünchi. U, xitay chégrasi ichide zorawanliq we térrorluq heriketlirini teshkillep, éghir jinayetlerni sadir qilghan. U, qesten ziyankeshlikke uchrighuchi boluwélip, ammini aldap we xitayni qarilap, xitay bilen dost döletler otturisidiki munasiwetlerni buzushqa urunup kelmekte. Biz biraziliye xelqining dolqun eysaning yalghanlirigha ishenmeslikini ümid qilimiz.” 

Xitayning biraziliyede turushluq bash elchisi ju féngchyaw mezkur obzorida xitayning dawamliq bazargha sélip kéliwatqan “Shinjang ezeldin xitayning ayrilmas bir parchisi, shinjangda atalmish mejburiy emgek, irqiy qirghinchiliq we xalighanche tutqun bar dégenlik, esirlik yalghanchiliqtin ibarettur” dep jar salghan.

Hazir argéntinada ziyarette boluwatqan dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, tepsiliy melumat berdi.

Dunya Uyghur qurultiyi hey'itining biraziliyede ziyarette bolushi we Uyghur irqiy qirghinchiliqining biraziliye metbu'atlirida orun élishi, xitayni néme üchün bu qeder chöchütti? dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi, enqerediki hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi doktor erkin ekrem ependi bu heqte mundaq dédi: “Latin amérikasida chong dölet bolghan, bolupmu iqtisadiy we siyasiy tesiri zor bolghan biraziliyening xitay bilen yéqin munasiwiti bar. Bularning munasiwiti peqetla tijariy jehettinla emes, biraziliye siyasiy jehettinmu xitayni qollap kelgen bir dölettur. U hazir rusiyenimu qollap kelmekte. Bular her ikkisila birikis teshkilatining ezaliri. Biraziliye bilen xitayning 170 milyard dollarliq tijaret toxtami bar. Biraziliye xitaygha 100 milyad dollarliq mal satidu. Biraziliye, xitay, rusiye we iran bir guruh bolup, gherb döletlirige qarshi chiqiwatidu. Lékin xitaygha sélishturghanda, biraziliye démokratik dölet bolghachqa, xitay Uyghur dewasining bu yerde netijilerni qolgha keltürüshidin bekmu ensireydu. Eger biraziliye xelqi Uyghur qirghinchiliqini bilip ketse, biraziliyening xitay bilen bolghan munasiwiti yaxshi bolmasliqi mumkin. Shunga xitay dunya Uyghur qurultiyining bu ziyaritidin nahayiti ensirigen.” 

Erkin ekrem ependi d u q ning latin amérikasida élip bériwatqan pa'aliyetlirining Uyghur dewasigha paydiliq ikenlikini tekitlidi. U, mundaq dédi: “Dunyaning köp sandiki döletliri hazir xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan basturushlirini irqiy qirghinchiliq dewatidu. Bu peqetla Uyghurlargha élip bériliwatqan zulum bolupla qalmastin, belki insaniyetke qarshi ishlen'gen jinayettur. Londondiki Uyghur sotimu mushundaq qarar chiqarghan. Shunga bu mesile peqetla gherb elliridila emes, belki latin amérikasi we afriqa döletliridimu anglitilishi kérek. Bu dunya Uyghur qurultiyining bundin kéyin dawamlashturidighan muhim xizmetliridin biri. Xitayning Uyghurlargha qarita qiliwatqanliri insaniyetke qarshi jinayet bolghachqa, latin amérikasi döletliride élip bériliwatqan pa'aliyetlerning paydisi bolidu, dep oylaymen.” 

23-May künidin tartip dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa, qurultay ijra'iye komitétining re'isi, Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori ömer qanat, qurultayning bayanatchisi we qurultay ayallar komitétining mudiri zumret'ay erkinlerdin terkib tapqan mexsus hey'et latin amérikasi döletlirige qaratqan 2 heptilik ziyaritini bashlighan idi. 25-May küni bu hey'et biraziliye parlaménti bilen biraziliye tashqiy ishlar ministirliqini ziyaret qilip, bir qisim parlamént ezaliri we tashqiy ishlar ministirliqining munasiwetlik xadimliri bilen körüshken, shundaqla Uyghur mesilisi heqqide söhbetler élip barghan. Ularning biraziliyediki ziyariti we pa'aliyetliri biraziliye metbu'atlirining küchlük diqqitini qozghighan.