2-Нөвәтлик “шәрқий түркистан миллий кеңиши” дики муһим нутуқлар

Иккинчи нөвәтлик “шәрқий түркистан миллий кеңиши” да д у қ рәиси долқун әйса әпәнди ечилиш нутқи сөзлимәктә. 2022-Йили май, германийә.

2-Нөвәтлик “шәрқий түркистан миллий кеңиши” дуня уйғур қурултийи вә башқа уйғур тәшкилатлириниң һәмкарлиқида өткүзүлгән йиғин болуп, у германийәниң мюнхен шәһиридә давам қилмақта.

26-Майдин 28-май күнигичә өткүзүлидиған бу йиғин 200 дин артуқ паалийәтчи, қанун вә илим-пән мутәхәссислири, сиясәт бәлгилигүчиләр вә сиясийонларни шундақла йәнә дуняниң һәрқайси җайлиридики 70 тин артуқ уйғур тәшкилатлириниң вәкиллирини бир ариға җәм қилған.

Дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса әпәнди йиғинниң ечилиш мурасимида қилған нутқида мәзкур йиғинниң ечилиш мәқсити һәққидә төвәндикиләрни дегән:

“биз, бу 3 күнлүк миллий кеңәш җәрянида 20 дөләттин кәлгән 200 дин артуқ паалийәтчи вә мутәхәссисләр билән бирликтә хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқини қандақ тохтитимиз, хитай һөкүмити вә әмәлдарлириниң җинайәтлирини хәлқара қанунлар вә башқа қанунлар асасида қандақ җазалиялаймиз, хәлқара ширкәтләрни қандақ қилип мәҗбурий әмгәктин чекиндүрүп чиқалаймиз, украинаға қилған таҗавузчилиқи түпәйлидин пүтүн дуня русийәгә қойған һәрхил җаза тәдбирлирини қандақ қилғанда хитайғиму қойғузалаймиз? қанда қилип миллитимизниң әркинлики, вәтинимизниң һөрлүки вә азадлиқи үчүн техиму тез үнүм беридиған йолларни тепип чиқалаймиз?дегәнләрни музакирә қилимз. Мана мушу мәсилиләр бизниң миллий кеңишимизниң музакирә темиси болиду”.

26-Май күнидики ечилиш мурасимида йәнә чехийә җумһурийити кеңәш палатасиниң муавин рәиси, парламент әзаси йирҗи обәлфалзир сөз қилди. У чехийә парламентниң хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан зиянкәшликини ирқий қирғинчилиқ дәп тонушида муһим рол ойниған шәхс болуп, у ечилиш нутқидики сөзидә мундақ деди: “биз ғәрбликләр диктаторлар билән келишсәк болмайдиғанлиқини есимизгә салидиған роһаний лидерларға моһтаҗ. Биз бир яқтин җинайәтчиләрни әйибләп, йәнә бир яқтин улар билән нормал тиҗаритимизни қилсақ болмайду. Бу мәсилидә русийә бизгә әң чоң савақ болди. Мәнчә русийә билән хитай арисидики бирдин-бир пәрқ болса, биз украинада төкүлгән қанларни хәлқаралиқ медиялардин нәқ мәйданда көрүп олтурдуқ. Әмма шәрқий түркистанда болса һәммә нәрсә пәрдә арқисида, хитайниң тамлири арқисида вә медиядин узақ һалда йүз бериватиду. Залимларчә зораванлиқ, йиғивелиш лагери, мәҗбурий әмгәк, мәдәнийәт, тил вә динға қаритилған вәйранчилиқ һәммиси хәлқаралиқ мәтбуатларниң диққитидин узақ йүз бериватиду. Русийәгә қилғандәк, ғәрб дөләтлири хитай билән болған барлиқ тиҗарәт вә дипломатик алақисини тохтитиши керәк. Қачан хитай юқиридики бу сиясәтлирини тохтатмиғучә шундақ қилишни давамлаштуруши керәк. Биз бу зулумларға көз юмуп, тиҗарәтниң бу ишлар билән алақиси йоқлиғини илгири сүрсәк болмайду, чүнки һәрқандақ бир кичиккинә йол қоюшму ахири берип бу һакиммутләқләрни күчләндүриду”.

Чехийә җумһурийити кеңәш палатасиниң муавин рәиси йирҗи обәлфалзир әпәнди сөзини йәнә мундақ давам қилди: “уйғурларниң әркинлик вә өз тәқдирини өзи бәлгиләш көрүши интайин узун бир йол. У һәтта имкансиздәк көрүнүп үмидсизлинишимиз мумкин. Бирақ биз униңдин ваз кәчмәсликимиз керәк. Чүнки биз түнүгүн имкансз көрүнгән ишларниң бүгүни туюқсиз реаллиққа айланғанлиқини көп қетим көрдуқ. 1980 Йилларда ким сабиқ совет империйәсиниң йимирилидиғанлиқини ойлап баққан. Әмма у 9 йилдин кейин реаллиққа айланди. Мустәбитлик муқәррәр һалда заваллиққа йүз тутиду, чүнки у инсан тәбиитигә зит. Әмма биз бу муҗадилидә бөлүнсәк вә һәрикәт қилмисақ мәғлуп болимиз. Уйғурларға әркинлик!”.

Йирҗи обәлфалзир әпәнди алқиш садалири ичидә сөзини аяғлаштурғандин кейин сәһнигә лондонда ечилған вә зор хәлқаралиқ тәсир қозғиған “уйғур сот коллегийәси” ниң баш сотчиси, әйни вақитта сабиқ йүгүславийә иттипақиниң диктатори милошевични сотлиған баш сотчи җеффирий найис әпәнди тәклип қилинди. Җеффирий найис әпәнди сөзидә уйғурларға қаритиливатқан зулумни тохтитишта асаслиқ тиришчанлиқни йәнә уйғурларниң өзи көрситиши керәкликини тәкитлиди. У мунуларни деди: “дуня уйғур қурултийи вә башқа уйғур тәшкилатлириниң зиммисидә һазир толиму еғир йүк бар. Чүнки силәр дуняниң йәнә бир учидики қериндаш қовмдашлириңлар учраватқан, йәни өлтүрүш, мәҗбурий ассимилятсийә, мәдәнийәт бузғунчилиқи, тилни йоқитиш, кимликини йоқитиш қатарлиқ бу дуняда мәвҗут һәр түрлүк зиянкәшликниң һәммисигә бирла вақитта учраватқан қериндашлириңларни қутқузуп қелиш үчүн күрәш қиливатисиләр. Силәрниң һазир дуняниң һәрқайси җайлиридики мустәқил органлар, шәхсләр, сиясәтчиләрниң қоллишиға еришиватқиниңларни көрүп туруптимиз вә уларниң көпи бүгүн мана бу йәрдә олтурупту. Силәр йәнә америка қошма штатлири қатарлиқ бир қисим дөләтләрниңму қоллишиға ериштиңлар. Әмма америка вә шуниңдәк башқа күчләрниң қоллишиму гаһида шинҗаңдики уйғурларни қоғдаш үчүн йетәрлик болмай қалидиған әһваллар болиду, худди украинада вә шуниңдәк башқа җайларда көрүватқинимиздәк. Силәрниң дава йолуңлардики паалийәтчиләрдин болмиған бу органлар, шәхсләр вә дөләтләр күнләрниң биридә һесдашлиқини, алақисини йоқитиши, йөнилишини өзгәртиши мумкин. Әмма силәрниң мәсулийитиңлар өзгәрмәйду. Җүмлидин йүкниң еғири силәрниң зиммәңларда”.

Җеффирий найис әпәнди сөзи давамида өзи башчилиқ қилған “уйғур сот коллегийәси” ниң пүтүнләй мустәқил кишиләр вә уйғурларға һечқандақ алаһидә һессияти болмиған кишиләр тәрипидин тәшкиллинип, пүтүнләй пакитлар асасида һөкүм чиқарғанлиқини әскәртти вә “уйғур сот коллегийәсиниң қошқан һәссиси пәрқлиқ иди вә пәрқлиқ болиду. Чүнки биз һечқайсимиз силәрниң давайиңлардики паалийәтчиләр әмәс. Силәр буни һәйран қаларлиқ дәп ойлишиңлар мумкин. Бирақ бу дегән һәқиқәт, муһим вә қиммәтлик” дәп көрсәтти.

Җеффирий найис әпәнди сөзи ахирида өзи вә уйғур сот коллегийәсиниң муавин баш сотчиси ничк вәтч әпәндиниң бундин кейинму һәрқайси дөләтләр вә органларниң уйғурлар тоғрисида мувапиқ вә зөрүр болған қарарларни чиқириши, уйғурларниң мәқсәт-нишанлириға йетиши үчүн оттуриға чиқидиған йеңи испатлар билән бирликтә, мустәқил вә обйектиплиқини сақлап қалған асаста уйғурлар һәққидики йиғинларда давамлиқ пакитлирини оттуриға қойидиғанлиқини билдүрүп сөзини аяғлаштурди.

Йиғинниң ечилиш мурасимида йәнә фирансийә парламентиниң әзаси фредирика дума ханимму сөз қилди. Дума ханим сөзидә фирансийә парламентиниң мушу йилниң бешида уйғурларға қаритиливатқан зулумни рәсмий һалда ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт дәп тонуғанлиқини вә буниң хитай һөкүмитигә берилгән наһайити күчлүк бир сигналлиқини билдүрди. У шундақла сөзидә фирансийә вә шуниңдәк башқа ғәрб дөләтлириниң чоқум хитайниң бу җинайәтлирини әйиблиши вә униң мәсулийәтлирини есигә селишиниң зөрүрлүкини әскәртип: “бу инсанийлиқ мәҗбурийитимиз”, деди. У шундақла бундин кейинму фирансийәниң уйғур мәҗбурий әмгикини тохтитиш, уйғур ирқий қирғинчилиқини тохтитиш үчүн бир қисим қарар вә қанунларни чиқириш үчүн һәрикәт қилидиғанлиқини билдүрди.

2-Нөвәтлик “шәрқий түркистан миллий кеңиши” ниң ечилиш мурасимида американиң германийәдики баш әлчиси әйми гутман ханим сөз қилди. У сөзидә дуня уйғур қурултийи вә шуниңдәк башқа уйғур тәшкилатлириниң хитай һөкүмитиниң уйғурларға қиливатқан зулумлирини паш қилиш вә уни тохтитиш үчүн һармай-талмай күрәш қиливатқанлиқиға апирин оқуди вә шундақла американиң уйғурларға қаритиливатқан ирқий қирғинчилиқни тохтитиш үчүн хитай әмәлдарлириға иқтисадий вә виза җаза тәдбирлири қойғанлиқини, бу зулумниң ақивәтсиз қалмаслиқи үчүн конкрет қәдәмләрни ташлиғанлиқи, тәминләш зәнҗирлириниң уйғур мәҗбурий әмгикидин халий болуши үчүн барлиқ шерик дөләтләрни һәрикәткә келишкә үндигәнликини билдүрди. Бирақ у дуняда һазирқи йөнилишиниң кишилик һоқуқ давалирини қийинлаштуруватқанлиқиниму әскәртти. У сөзи ахирида мунуларни деди: “биз һәммимиз бирликтә һәрикәт қилип бу йөнилишни өзгәртишимиз керәк. Кишилик һоқуққа һөрмәт қилиш бир җәмийәтниң асасий болуши керәк. Кишилик һоқуққа һөрмәт қилғанлиқ бир җәмийәтниң бихәтәрликиниң асаси. Хитай һөкүмитиниң уйғурларға қиливатқан вәһшийликлиригә қарши туруш арқилиқ биз әмәлийәттә диний әркинликни, виҗдан вә инсан ғуруридин ибарәт әң негизлик һоқуқларни қоғдиған болимиз. Бирликтә һәрикәт қилиш арқилиқ биз бу йөнилишни өзгәр тәләймиз вә дуняниң һәммә йеридики кишилик һоқуққа капаләтлик қилалаймиз. Бу бизниң бурчимиз вә кимликимиздур”.

Мәзкур йиғинниң ечилиш мурасимиға полшаниң сабиқ ташқи ишлар министири вә явропа парламентиниң әзаси анна фотийга ханим, америка дөләт мәҗлисиниң әзаси йоң ким ханим, явропа парламентиниң әзаси әнгин әроғлу әпәнди, пирага шәһәр башлиқи зиданик һиррип, явропа парламентиниң муавин рәиси һайди һавтала әпәндиләр син көрүнүши арқилиқ тәбрик нутуқлирини әвәтти.

Дуня уйғур қурултийиниң йиғин һәққидики баянатидин мәлум болушичә, үч күн давам қилидиған шәрқий түркистан миллий кеңишидә һәр хил арқа көрүнүштики охшимиған гуруппилар бирликтә уйғурларға қаритиливатқан ирқий қирғинчилиқини тохтитиш хизмитини маслаштуруш, уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиқ нурғун һөкүмәтләрниң дипломатийә сияситиниң муһим нуқтисиға айланған бир пәйттә бу мәсилини йәниму кәң тәшвиқ қилишниң йеңи йоллирини издәп тепиш вә хитай һөкүмити һәм әмәлдарлириниң җавабкарлиқини сүрүштүрүш механизми истратегийәси үстидә издиниш қатарлиқ бир юруш җиддий мәсилиләр тоғрисида музакириләр елип берилидикән.