Йәркән “елишқу қирғинчилиқи” унтулмайду

Буниңдин 8 йил бурун йәни 2014-йили 7-айниң 28-күни хитай қораллиқ күчлири йәркән наһийәсиниң елишқу вә хаңди йезилирида заманиви қораллар билән қирғинчилиқ елип барған. Бу әмәлийәттә хитайниң бир қетимлиқ зор көләмлик қәтлиам манивери, бүгүнки түрмә-лагерларда елип бериватқан ирқий қирғинчилиқиниң қабаһәтлик шәписи иди.

Радийомизниң илгирики ениқлашлириға қариғанда, 2014-йили 7-айниң 28-күни, йәни рамизанниң ахирқи күнлиридин биридә шу җайдики аяллар бир өйгә йиғилип түнәк кечиси өткүзгән; буниңдин хәвәр тапқан хитай қораллиқ сақчилири өйгә бастуруп кирип бу аялларни оққа тутқан. Өлгүчиләрниң әрлири вә аилә тавабиатлири җәсәтләрни күтүрүп сақчиханға берип, сақчилардин бу һәқтә җаваб биришни тәләп қилғанда сақчилар уларға оқ чиқарған. Нәтиҗидә, юрт хәлқи қозғилип намайиш қилған. Хитай һүкүмити бу намайишниң кеңийип кетишидин әнсирәп, сақчи, армийә, биронивик, тик учар, һәтта адәмсиз учақ (дрон) лирини ишқа селип елишқу, хаңди, дөңбағ, қошериқ қатарлиқ йезиларда кәң күләмлик қирғинчилиқ елип берип, аз дегәндә 5 миңдәк адәмни қирип ташлиған вә нәччә миң адәмни тутқун қилған; хитай һөкүмити йәнә аталмиш “исянчилар” тәрипидин гөрүгә елинған йеза кадирлиридин ғулам тохти, абдуғени турдиларниму “биз кадир, бизни атмаңлар” дегинигә қаримай, оққа тутуп өлтүргән.

Уйғур һәрикити тәшкилатиниң башлиқи рошән аббас ханим йәркән “елишқу қирғинчилиқи” ниң “5-июл үрүмчи қирғинчилиқи” дин кейинки зор көләмлик қәтлиам икәнликини билдүрди.

Хитай һөкүмити бу қетимлиқ қирғинчилиқ һәққидә 59 “исянчи”, 39 пуқра болуп, җәмий 96 уйғурниң өлгәнлики вә 250 дин көп кишиниң тутқун қилинғанлиқи хәвәр қилған болсиму, әмилйәттә бу пәқәтла көз боямчилиқ үчүн дейилгән сан иди. Әмәлийәттә өлтүрүлгәнләр аз дегәндә 5 миң яки униңдин көп болуп, бу қирғинчилиқта аман қалған болсиму, буниңға шаһид болған кишиләрниң һәммиси тутқун қилинип түрмиләрдә өлтүрүлгән яки узун йиллиқ қамаққа һүкүм қилинған. Пүткүл йеза-мәһәллиләр чөлдәрәп қалған, җәсәтләр нәччә күнгичә бир тәрәп қилинмиған. Хитай даирилири бу қирғинчилиқ һәққидики учурларни қаттиқ контрол қилған, бу һәқтә иҗтимаий таратқуларға учур йоллиған абабәкри рәһимни “питнә-иғва тарқитиш” җинайити билән әйибләп қолға алған һәмдә уни телевизорларда “җинайити” гә това қилдурған.

Дуня уйғур қурултийи йәркән “елишқу қирғинчилиқи” ниң 8 йиллиқи мунасивити билән ахбарат елан қилип, бу паҗиәниң уйғурлар үчүн унтулмас азаб, хитай үчүн тарихий җинайәт икәнликини, бу қирғинчилиқниң һәқиқий җәрянини ашкарилап, хәлқараниң диққитини қозғаш вә хитайдин һесаб сораш керәкликини тәкитлигән.

Дуня уйғур қурултийи рәиси долқун әйса радийомизға қилған сөзидә, йәркән “елишқу қирғинчилиқи” ниң уйғурларға елип бериливатқан ирқий қирғинчилиқниң башлиниши икәнликини билдүрди.

Дуня уйғур қурултийиниң баянатида мундақ дейилгән: “йәркән елишқу қирғинчилиқиға 8 йил болған бүгүнки күндә дуня уйғур қурултийи кишилик һоқуқ тәшкилатлириға қайта хитап қилидуки, хитай һөкүмити бу қирғинчилқта өлүп кәткән вә йоқап кәткәнләрниң из-дерикини, өлүк яки тирикликини уларниң аилә тавабиатлириға, шундақла уйғур хәлқигә ашкарилиши керәк. Дуня уйғур қурултийи уйғур районида һелиһәм йүз бериватқан ирқий қирғинчилиқниң хәтәрлик басқучқа кәлгәнликини қайта тәкитләйду һәмдә хәлқара җәмийәтни бу мәсилини тездин һәл қилишқа, барлиқ қануний васитиларни ишқа селип, ирқий қирғинчилиққа җавабкар җинайәтчиләрни җазалашқа чақириду”.

Долқун әйса әпәнди хитайниң 2009-йил 7-айдики “үрүмчи қирғинчилиқи” дин 2014-йил 7-айдики “йәркән елишқу қирғинчилиқи” ғичә, уйғурларға қәдәмму қәдәм ирқий қирғинчилиқ йүргүзүп кәлгәнликини, хәлқараниң буниңға сүкүт қилғанлиқи үчүн хитайниң 2017-йилдин кейин зор көләмлик ирқий қирғинчилиқ елип беришқа петинғанлиқини билдүргәндин кейин, бу қирғинчилиқни тохтитиш үчүн хәлқараниң әмди һәрикәткә келиши керәкликни тәкитлиди.

Рошән аббас ханим “йәркән елишқу қирғинчилиқи” ни хатириләшниң хитайниң уйғурларни милләт сүпитидә йоқитишқа өтүштәк қара нийитини ашкарилаш вә хитайдин һесаб сорашни унтумаслиқ җәһәттә муһим әһмийәткә игә икәнликини билдүрди.