Yerken “Élishqu qirghinchiliqi” untulmaydu

Buningdin 8 yil burun yeni 2014-yili 7-ayning 28-küni xitay qoralliq küchliri yerken nahiyesining élishqu we xangdi yézilirida zamaniwi qorallar bilen qirghinchiliq élip barghan. Bu emeliyette xitayning bir qétimliq zor kölemlik qetli'am maniwéri, bügünki türme-lagérlarda élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqining qabahetlik shepisi idi.

Radiyomizning ilgiriki éniqlashlirigha qarighanda, 2014-yili 7-ayning 28-küni, yeni ramizanning axirqi künliridin biride shu jaydiki ayallar bir öyge yighilip tünek kéchisi ötküzgen؛ buningdin xewer tapqan xitay qoralliq saqchiliri öyge basturup kirip bu ayallarni oqqa tutqan. Ölgüchilerning erliri we a'ile tawabi'atliri jesetlerni kütürüp saqchixan'gha bérip, saqchilardin bu heqte jawab birishni telep qilghanda saqchilar ulargha oq chiqarghan. Netijide, yurt xelqi qozghilip namayish qilghan. Xitay hükümiti bu namayishning kéngiyip kétishidin ensirep, saqchi, armiye, bironiwik, tik uchar, hetta ademsiz uchaq (dron) lirini ishqa sélip élishqu, xangdi, döngbagh, qosh'ériq qatarliq yézilarda keng külemlik qirghinchiliq élip bérip, az dégende 5 mingdek ademni qirip tashlighan we nechche ming ademni tutqun qilghan؛ xitay hökümiti yene atalmish “Isyanchilar” teripidin görüge élin'ghan yéza kadirliridin ghulam toxti, abdughéni turdilarnimu “Biz kadir, bizni atmanglar” déginige qarimay, oqqa tutup öltürgen.

Uyghur herikiti teshkilatining bashliqi roshen abbas xanim yerken “Élishqu qirghinchiliqi” ning “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” din kéyinki zor kölemlik qetli'am ikenlikini bildürdi.

Xitay hökümiti bu qétimliq qirghinchiliq heqqide 59 “Isyanchi”, 39 puqra bolup, jem'iy 96 Uyghurning ölgenliki we 250 din köp kishining tutqun qilin'ghanliqi xewer qilghan bolsimu, emilyette bu peqetla köz boyamchiliq üchün déyilgen san idi. Emeliyette öltürülgenler az dégende 5 ming yaki uningdin köp bolup, bu qirghinchiliqta aman qalghan bolsimu, buninggha shahid bolghan kishilerning hemmisi tutqun qilinip türmilerde öltürülgen yaki uzun yilliq qamaqqa hüküm qilin'ghan. Pütkül yéza-mehelliler chölderep qalghan, jesetler nechche kün'giche bir terep qilinmighan. Xitay da'iriliri bu qirghinchiliq heqqidiki uchurlarni qattiq kontrol qilghan, bu heqte ijtima'iy taratqulargha uchur yollighan ababekri rehimni “Pitne-ighwa tarqitish” jinayiti bilen eyiblep qolgha alghan hemde uni téléwizorlarda “Jinayiti” ge towa qildurghan.

Dunya Uyghur qurultiyi yerken “Élishqu qirghinchiliqi” ning 8 yilliqi munasiwiti bilen axbarat élan qilip, bu paji'ening Uyghurlar üchün untulmas azab, xitay üchün tarixiy jinayet ikenlikini, bu qirghinchiliqning heqiqiy jeryanini ashkarilap, xelq'araning diqqitini qozghash we xitaydin hésab sorash kéreklikini tekitligen.

Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa radiyomizgha qilghan sözide, yerken “Élishqu qirghinchiliqi” ning Uyghurlargha élip bériliwatqan irqiy qirghinchiliqning bashlinishi ikenlikini bildürdi.

Dunya Uyghur qurultiyining bayanatida mundaq déyilgen: “Yerken élishqu qirghinchiliqigha 8 yil bolghan bügünki künde dunya Uyghur qurultiyi kishilik hoquq teshkilatlirigha qayta xitap qiliduki, xitay hökümiti bu qirghinchilqta ölüp ketken we yoqap ketkenlerning iz-dérikini, ölük yaki tiriklikini ularning a'ile tawabi'atlirigha, shundaqla Uyghur xelqige ashkarilishi kérek. Dunya Uyghur qurultiyi Uyghur rayonida hélihem yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliqning xeterlik basquchqa kelgenlikini qayta tekitleydu hemde xelq'ara jem'iyetni bu mesilini tézdin hel qilishqa, barliq qanuniy wasitilarni ishqa sélip, irqiy qirghinchiliqqa jawabkar jinayetchilerni jazalashqa chaqiridu”.

Dolqun eysa ependi xitayning 2009-yil 7-aydiki “Ürümchi qirghinchiliqi” din 2014-yil 7-aydiki “Yerken élishqu qirghinchiliqi” ghiche, Uyghurlargha qedemmu qedem irqiy qirghinchiliq yürgüzüp kelgenlikini, xelq'araning buninggha süküt qilghanliqi üchün xitayning 2017-yildin kéyin zor kölemlik irqiy qirghinchiliq élip bérishqa pétin'ghanliqini bildürgendin kéyin, bu qirghinchiliqni toxtitish üchün xelq'araning emdi heriketke kélishi kéreklikni tekitlidi.

Roshen abbas xanim “Yerken élishqu qirghinchiliqi” ni xatirileshning xitayning Uyghurlarni millet süpitide yoqitishqa ötüshtek qara niyitini ashkarilash we xitaydin hésab sorashni untumasliq jehette muhim ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi.