Eljezirening “Bashmu-bash” programmisida Uyghur élidiki lagérlar mesilisi keskin munazire qilindi
2019.03.15
Hörmetlik radi'o anglighuchilar, eljezire qanilining “Bashmu-bash” namliq mexsus programmisining 15-mart künidiki sanida shi jinping hökümitining hakimmutleqliqni kücheytishi, Uyghurlar mesilisi we xitay hökümiti eger herbiy we iqtisadiy zor küchke aylan'ghan teqdirde dunyada qandaq bir rol oynashni zimmisige alidighanliqidin ibaret 3 asasiy téma boyiche munazire orunlashturulghan.
Programma riyasetchisi mehdi hesen programmisigha béyjing uniwérsitétining oqutquchisi shundaqla hem xaw kapital namliq xususiy paychek shirkiti qurghuchisi we xitay hökümitining gheyriy resmiy meslihetchisi charlés lyuni asasliq sözligüchi süpitide teklip qilghan.
Mehdi hesen charlés lyudin xitay dölet re'isi shi jinpingning özige ömürlük re'islik yolini échishi, xitayning jenubiy déngizdiki zomiger pozitsiyisi we zoriyiwatqan herbiy küchi heqqide bir qatar keskin so'allarni sorighandin kéyin nöwette dunyada diqqet qozghawatqan yene bir muhim mesile, yeni Uyghur élidiki lagérlar mesilisini otturigha qoydi. U charlés lyudin “Iqtisadiy mesililerge ötüshtin awwal men yéqinqi aylarda bash téma boluwatqan bir ichki ehwalni sorimaqchimen” dédi. Ikki terep arisidiki di'alog töwendikidek dawam qildi:
Mehdi hesen: sizning dölitingiz, yeni siz qollaydighan we meslihet béridighan hökümet, b d t tekshürgüchisi, amérika tashqi ishlar ministirliqi, xelq'ara kechürüm teshkilati, kishilik hoquqni közitish teshkilati we musteqil zhurnalistlarning déginige qarighanda bir milyondin oshuq Uyghur musulmanni qayta terbiye lagérigha qamaptu.
Charlés lyu: bu xewer xitayda muhim xewer bolalighan emes.
Mehdi hesen: chünki xitayda axbarat erkinliki bolmighanliqi üchün Uyghurlar heqqidiki xewer muhim xewer bolalmaydu-de.
Charlés lyu: yaq undaq emes. Xitayda 55 millet bar, Uyghur uning aran 0.7 Pirsentini teshkil qilidu.
Mehdi hesen: bu dégenlik 9-10 milyon etrapida Uyghur bar dégenlik.
Charlés lyu: xitayda bir milyard 400 milyon ademning turmushini orunlashturush, qorsiqini béqish mesilisi bar. . .
Mehdi hesen: xitayda 1 milyard 400 milyon ademni béqish bilen bir milyon kishini lagérgha qamap qoyush arisida néme munasiwet bar?. Dunya bu mesilige köngül bölüwatidu. Eger bir milyondin oshuq er we ayal lagérgha qamap qoyulsa, bu mesile siznimu oylandurushi kérek.
Charlés lyu: elwette u rast bolsa méni oylanduridu.
Mehdi hesen buning bilen xitay hökümitining yéqinda aldin yasap qoyulghan orunlargha kishilerni apirip ziyaret qildurghanliqini, emma ularning emeliyetni eks ettürmeydighanliqini eskertti we “Amérika we qazaqistan'gha lagérdin qéchip chiqqan shahitlarning bergen guwahliqliridin qarighanda bu lagérlarda tutqunlar qiyin-qistaqqa uchrimaqta, ach we uyqusiz qoyulmaqta, kishenlenmekte, jinsi parakendichilikke uchrimaqta” dédi. Bu sözlerni anglighan charlés lyu derhal sözini özgertip töwendikilerni bayan qildi:
“Eger bu déyilgenler rast bolsa, u halda heqiqetenmu yaman boptu. Rastini éytsam bu men mutexessisleshken sahe emes. Men siyasetke arilashmaymen. Men iqtisadiy mesililerge köngül bölimen”.
Bu munazire programmisida 3 neper qoshumche sözligüchimu teklip qilin'ghan bolup, uning biri xitay hökümitining awazi bolush bilen tonulidighan, béyjingdiki “Junggo we yersharilishish merkizi” dep atalghan orunning mu'awin bashliqi wéktor gaw idi. Mehdi hesen wéktor gawdin “Xitay hökümiti özimu mushundaq terbiye merkizi barliqini étirap qildi. Biraq siler bu bir milyon kishini solashni qandaq aqlaysiler?” dep soridi. Wéktor gaw buninggha bergen jawabida ilgirimu mushu xildiki programmilarda qilghan sözige oxshashla: “Uyghurlar bizning qérindishimiz. Méning Uyghur dostlirim bar. Ularning köpi intayin yaxshi xitay puqrasi. Emma nahayiti az sandikiliri radikal, térrorchi we bölgünchi, ular shinjangni xitaydin ayriwalmaqchi” dégendek sözlerni qildi. U yene lagérdikilerning sani bir milyon emeslikini ilgiri sürgen bolsimu, emma toghra reqemning némilikige jawab bérelmidi. U yene xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati, kechürüm teshkilati we lagérlardin chiqqan shahitlar hemmisining yalghan gep qiliwatqanliqini ilgiri sürdi.
Arqidin mehdi hesen sözni wéktor gawgha oxshash yene bir qoshumche söz qilghuchi bolghan nottingxam uniwérsitétining yardemchi proféssori, asiya tetqiqatliri institutining xitay ishliri boyiche mutexessisi andirey fuldanni sözge teklip qildi. Andirey fuldan sözide wéktor gawning éytqanlirining bu siyasetlerni aqlash üchün yéterlik emeslikini eskertti we bu lagérgha qamalghanlar arisida naxshichilar we dangliq putbolchilar barliqini, ularning térrorchi emeslikini éytti. U yene ilham toxtiningmu öz milliti üchün heqni sözligenliki üchünla ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqini éytip: “Bu kishiler we lagérdiki bir milyon kishi derhal qoyup bérilishi kérek. Héchqandaq seweb bir milyon kishining qamilishini heqliq körsitelmeydu. Ularning a'ilisi bilen birge tinchliq ichide we qorqmay turup yashash hoquqi bar” dédi.
Buning bilen wéktor gaw we charlés lyu her ikkilisi birdek nöwette süriyede urush qiliwatqan “5000 Térrorchi Uyghur barliqi” ni éytishti. Mehdi hesen 5000 térrorchi bar dep turup, bir milyon kishini lagérgha qamashni heqliq dégili bolmaydighanliqini eskertti we herbir dölette hazir süriyege bérip urush qiliwatqanlar mesilisi barliqini, buningliq bilen ularning öz dölitidiki musulmanlarni solap qoymighanliqini bildürdi. U yene: “Fransiyede 5 qétim térrorluq hujumi boldi. Firansiye pütün musulmanlarni solap qoydimu? firansiye dölette radikalizm mesilisi barliqini dewatidu emma ular qopup musulmanlargha balanggha muhemmed dep isim qoysang bolmaydu, namaz oqusang bolmaydu, rozi tutsang bolmaydu, uzun saqal qoysang bolmaydu, démidi. Emma xitay hökümiti shundaq qiliwatidu” dédi. U yene charlés lyugha qarap “Siz bayatin men shinjanggha bérip baqmighan, mendin u yer toghruluq sorimang dégen idingiz, emma yene qopup bu geplerni yalghan dewatisiz. Siz yalghanliqini nedin bilisiz?” dep soridi.
Arqidinla u yene programmigha teklip qilin'ghan yene bir qoshumche sözligüchi sitiw changni sözge teklip qildi. Sitiw chang london uniwérsitéti asiya we afriqa tetqiqatliri institutining xitay bölümi diréktori we proféssori bolup, mehdi hesen uningdin yuqiridiki bu ikkiylenning éytqanlirigha qandaq qaraydighanliqini we emeliyette Uyghur élide néme boluwatqanliqini soridi. Sitiw chang buninggha jawab bérip: “Xitay kompartiyisining ezeldin béri heqiqetni monopol qilip kelgenlikini, tarixnimu monopol qiliwalghanliqini, özliri heqiqet dep ilgiri sürgendin bashqa herqandaq pakitni yalghan deydighanliqini ipade qilghandin kéyin bir milyon kishining lagérgha qamilishining qobul qilghili bolmaydighan bir ehwalliqini bildürdi.
Mehdi hesen polattek pakitlar otturigha qoyulghanliqini we toghra höküm chiqirishni tamashibinlarning özige qoyghanliqini éytip programmisining Uyghurlargha munasiwetlik qismini ayaghlashturdi.
Bu programma tarqitilghandin kéyin küchlük inkas qozghidi. Uyghur élidiki weziyetni yéqindin közitip kéliwatqan bir qisim mutexessisler twittér toridiki inkaslirida charlés lyuning Uyghur élidiki bir milyon kishi lagérda ikenliki we Uyghurlar nopuzigha qarita “U dégen xitay nopusining aran 0.7 Pirsentini igileydu” dégen sözining emeliyette del xitay hakimiyitining meydanini ipadilep béridighanliqini bildürüshti. Proféssor maykil kilark twittérdiki sözide “Charlés lyuning yalghanchiliqi heqiqetenmu kishini oylanduridu, yeni u emeliyette Uyghurlarning nopusi bir pirsentke yetmeydu. Shunga kimning kari? démekchi. Mana bu emeliyette hemmini ipadilep béridighan bir söz” dep baha berdi.