En'gliye tashqi ishlar wezirining béyjing ziyaritide Uyghur irqiy qirghinchiliqini tilgha almasliqi eyibleshke uchridi

En'gliye tashqi ishlar ministiri dawid lammi bilen xitay tashqi ishlar ministiri wang yi béyjingdiki diyawyütey dölet méhmanxanisida qol éliship körüshti. 2024-Yili 18-öktebir, béyjing

En'gliye tashqi ishlar weziri dawid lami yéqinda xitayda ikki künlük resmiy ziyarette bolghan we xitay tashqi ishlar ministiri wang yi bilen körüshken. Dawid lami xitay sepirini bashlashtin burun, en'gliye parlamént ezaliri we hemde en'gliyediki kishilik hoquq pa'aliyetchiliri uninggha chaqiriq élan qilghan. Chaqiriqta uning xitay hökümitidin Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqni toxtitishni otturigha qoyushi telep qilin'ghan.

Dawid lami 28-öktebir küni özining xitaygha qaratqan ziyariti heqqide en'gliye parlaméntida doklat bergende, parlamént ezalirining küchlük so'allirigha duch kelgen.

En'gliye konsérwatiplar partiyesidin bolghan parlamént ezasi iyan dankin simis (Iain Duncan Smith) dawid lamining xitay ziyariti heqqidiki doklatida Uyghur irqiy qirghinchiliqini peqet kishilik hoquq mesilisi, dep ötüp ketkenlikini eyibligen. U mundaq dégen:

“En'gliye parlaménti eyni chaghda birdek awaz bilen shinjangda yüz bergen basturushlarni irqiy qirghinchiliq dep atighan. Emgek partiyesining ezalirimu shuning ichide idi. Shundaq turup, tashqi ishlar ministirliqining ziyaretke da'ir oqushluqida addiyla qilip ‛kishilik hoquq mesilisi muzakire qilindi‚ dep éliniptu. Bu dégen qul emgiki bilen birlikte élip bériliwatqan irqiy qirghinchiliq tursa, némishqa en'gliye hökümiti xitayni téximu küchlük sözler bilen eyiblimeydu?”

Parlamént ezasi iyan dankin simis ependi yene, en'gliye tashqi ishlar weziri xitaydiki mezgilide xitayning bir qisim en'gliye parlamént ezalirigha qoyghan öch élish xaraktérlik jaza tedbirini bikar qilishni tilgha almighanliqinimu tenqid qilghan. U hetta sözide, tashqi ishlar ministirliqida ikki döletning bir-birining emeldarlirigha qoyghan jaza tedbirlirini ortaq bikar qilishqa da'ir heriket boluwatqanliqi heqqide xewer alghanliqini bildürgen.

U mundaq dégen: “Hökümet némishqa wedisige emel qilip, xitay tereptin jazani bikar qilishni telep qilalmaydu? axirida deydighinim, yéqinda tashqi ishlar ministirliqida en'gliyening shinjangda yüz bériwatqan wehshiyliklerde mes'uliyiti bar xitay emeldarlirigha qoyulghan jazani bikar qilish bedilige, en'gliye parlamént ezalirigha qaritilghan jazani bikar qilidighan heriketlerning boluwatqanliqi heqqide bezi xewerlerni anglidim. Men tashqi ishlar wezirige shundaq deymenki, men bundaq nomussiz kélishimni hergizmu qobul qilmaymen. Eger heqiqeten bundaq bir pilan bolsa, uning bu pilanni derhal toxtitishini soraymen.”

En'gliyeni öz ichige alghan amérika, kanada we yawropa ittipaqidiki 27 dölet birlikte 2021-yili 22-mart, Uyghur aptonom rayonluq jama'et xewpsizliki nazaritining naziri chén minggo, sabiq naziri wang mingshen, Uyghur aptonom rayonluq partkomning mu'awin sékrétari, qoshumche bingtüen partkomining sékrétari wang jünjéng we Uyghur aptonom rayonluq siyasiy-qanun komitétining sabiq sékrétari ju xeylün qatarliq 4 neper emeldar hemde Uyghur élide turushluq ishlepchiqirish qurulush armiyesining jama'et xewpsizlik idarisige Uyghur irqiy qirghinchiliqida biwasite qoli barliqi sewebidin “Yer shari magnitiski qanuni” boyiche jaza tedbiri élan qilghanidi.

Arqidinla, xitay hökümitimu en'gliyening Uyghur mesiliside aktip heriket qilghan besh neper parlamént ezasini öz ichige alghan toqquz shexs we töt orunni “Yaman gherezde saxta uchur tarqatti” dep öch élish xaraktérlik jaza tedbiri qoyghan.

Dawid lami, dankin simis ependining so'aligha jawab qayturghanda, tashqi ishlar ministirliqida heqiqeten xitay emeldarlirigha qoyulghan jazani bikar qilish heqqide bir heriketning bolghan yaki bolmighanliqi heqqidiki so'aligha jawab bermigen. U peqet, özining xitay tashqi ishlar ministiri wang yi bilen körüshkende en'gliye parlamént ezalirigha qoyulghan jaza tedbirini bikar qilishni otturigha qoyghanliqini, xitaygha bérip turup bundaq mesilini otturigha qoymasliqning mumkin bolmaydighan ish ikenlikini éytqan.

En'gliyelik kishilik hoquq pa'aliyetchisi we “Xitaygha qarshi xelq'ara parlaméntlar birleshmisi” ning ijra'iye diréktori luk dé pulférd (Luke de Pulford) radiyomizgha qilghan sözide, eger hökümetning bundaq bir pilani bolidighan bolsa, buning qattiq qarshiliqqa uchraydighanliqini bildürdi. U mundaq dédi:

 “Biz hökümetning heqiqeten bundaq bir pilani bar-yoqluqini bilmeymiz. Biraq heqiqeten shundaq bir pilani bolsa, u halda ular qattiq qarshiliqqa uchraydu. Chünki shinjangdiki kishilik hoquqni depsende qilghuchilargha yürgüzülgen jaza, xitay kommunistik partiyesi teripidin uni eyibligen siyasiyonlargha yürgüzülgen naheq jazagha oxshimaydu. Shunga buni adil almashturush dep qaraydighan her qandaq teklip bolidighan bolsa, bu zor bir siyasiy setchilik we cheksiz hörmetsizlik bolup hésablinidu.”

Dunya Uyghur qurultiyi london ishxanisining mudiri rehime mehmut xanimmu bu heqtiki sözide, bundaq bir ishning mumkin bolmaydighanliqini eskertip, ikki jazaning xaraktérining bir-biridin pütünley perqliq ikenlikini tekitlidi. U mundaq dédi:

 “Men en'gliye hökümitining xitay emeldarlirigha qoyulghan jazani bikar qilidighanliqigha ishenmeymen. Chünki xitay emeldarlirigha qoyulghan bu jaza bu emeldarlarning kishilik hoquq depsendichiliki bilen shughullan'ghanliqigha da'ir polattek pakitlar asasida ‛yer shari magnitiski qanuni‚ boyiche qoyulghan. Bu hem yawropa parlaménti bilen bir waqitta qoyulghan. Shunga men bu jazaning bikar qilinidighanliqigha ishenmeymen, undaq yeng ichide soda bolushi mumkin emes, dep qaraymen. Bu yerdiki bir éhtimalliq belkim xitay hökümiti bundaq bir telepni otturigha qoyghan bolushi mumkin.”

Biz bu heqte en'gliye tashqi ishlar ministirliqi bilen alaqiliship ulardin heqiqeten bundaq bir pilani bar-yoqluqini soriduq. En'gliye tashqi ishlar ministirliqi 30-öktebir küni bizge jawab qayturup, buning toghra emeslikini éytti. Tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi élxétide mundaq dep yazghan:

 “Xitay hökümitining parlamént ezalirimizgha qaritilghan jazasi pütünley orunsiz we qobul qilghusiz bolup, buni en'gliye 2021-yili élan qilghan jaza bilen sélishturghili bolmaydu, chünki u shinjangda kishilik hoquqning éghir we sistémiliq depsende qilin'ghanliqigha da'ir qayil qilarliq we keng delil-ispatlarni asas qilghan. ”

Bayanatchi sözide yene, tashqi ishlar wezirining “Her bir en'gliye parlamént ezalirigha qaratqan jazani bikar qilish hemde yene shinjang qatarliq jaylarda yüz bériwatqan kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyghanliqi” ni ipade qilghan.

En'gliye tashqi ishlar weziri dawid lami wezipige olturushtin ilgiri, yeni 2023-yili 3-ayda qilghan bir sözide, eger özliri hakimiyet béshigha chiqqan teqdirde Uyghurlargha qilin'ghan mu'amilini irqiy qirghinchiliq dep étirap qilish üchün qanuniy yol tépishqa tirishidighanliqini éytqan idi. Parlaménttiki doklati jeryanida u bu heqtiki so'alghimu duch kelgen.

 Parlamént ezasi nyil obrayin (Neil O'Brien) emgek partiyesining Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi heqqidiki köz qarishida özgirish bolghan yaki bolmighanliqini sorighan. Tashqi ishlar weziri lami buninggha mundaq dep jawab bergen:

 “Men shinjangda yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichilikliridin qattiq qayghuruwatimen. Biraq shu éniq bolushi kérekki, irqiy qirghinchiliqni hökümetler emes, belki xelq'ara jinayi ishlar soti jezmleshtürüshi kérek.”

Rehime xanim dawid lami hakimiyetke kelgendin buyan özi qilghan bu geptin izchil qéchiwatqanliqini éytti. Biraq shundaqtimu u parlamént ezalirining uninggha bu so'alni dawamliq sorap qistap turushining yaxshi bir ehwal ikenlikini éytti. U mundaq dédi:

“Men uning parlaméntta qilghan sözide buninggha xelq'ara sot qarar qilishi kérek, déginige heyran qalmidim. Chünki u hakimiyet béshigha kelgendin béri mushundaq dewatidu. Men parlamént ezalirining izchil halda Uyghur irqiy qirghinchiliqini tilgha élip, tashqi ishlar ministirini bu mesilide qistap so'al sorighanliqidin, uni gépide turushqa ündigenlikidin xursen boldum. Bu intayin muhim.”

Dawid lami parlaméntta yene, parlamént ezalirining teywen mesilisi, xongkongluq démokratiye pa'aliyetchisi jimmiy leyning xitay türmisidin qoyup bérilishi we shuninggha oxshash ikki dölet munasiwetliride hel bolmaywatqan muhim mesililerge da'ir qéyin so'allirighimu jawab bergen.