Давид камеронниң әнглийә ташқи ишлар вәзири болуши уйғурлар үчүн немиләрдин дерәк бериду?

Әнглийәниң сабиқ баш вәзири давид камерон (David Cameron) хитай рәиси ши җинпиң билән көрүшкән көрүнүш, 2018-йили 11-январ, бейҗиң

13-Ноябир күни әнглийә баш вәзири риши сунак (Rishi Sunak) әнглийәниң сабиқ баш вәзири давид камерон (David Cameron) ни ташқи ишлар вәзирилик вәзиписигә тәйинлигәнликини җакарлиди. Камерон рәсмий баянат елан қилип, әнглийәниң еғир хәлқара хирисқа дуч келиватқан бир пәйттә, һазирқи баш вәзиргә ярдәм беришни халайдиғанлиқини билдүрди.

Ахбаратларда камеронниң вәзипигә қайта тәйинлиши һәққидики хәвәр вә инкасларда, камерон баш вәзирлик вәзиписини өтигән мәзгилдә, әнглийә-хитай мунасивитиниң “алтун дәври” гә башламчи болғанлиқи, униң баш вәзирлик вәзиписидин истепа бәргәндин кейин болса, әнглийә-хитай мәбләғ фондиға рәһбәрлик қилип, һәтта униң бейҗиңға вакалитән, хитайниң “бир бәлвағ бир йол қурулуши” дики бир қисим қурулуш түрлири үчүн актип лобичилиқ қилғанлиқи муназирә қилинмақта.

“муһапизәтчи гезити” дә ейтилишичә, камерон 2010-йилдин 2016-йилғичә әнглийә баш вәзири болған мәзгилдә, әнглийә-хитай мунасивитиниң “алтун дәври” ни күтүвелип, хитай билән һәрқайси тәрәпләрдә иқтисадий вә сода һәмкарлиқини зор күч билән илгири сүргән.

У 2010-йили ноябирда төт кабинет министири вә 50 кә йеқин әнглийә сода рәһбири вәкилләр өмикини башлап бейҗиңға барған, хитай рәиси ши җинпиң 2015-йили өктәбирдә әнглийәни зиярәт қилип, икки дөләт мунасивитини юқири пәллигә көтүргән. Камерон вәзиписидин қалған мәзгилдин кейин болса, әнглийә-хитай икки дөләт мунасивити хоңкоң, уйғур қатарлиқ мәсилиләрдә начарлишишқа қарап йүзләнгән.

Әнглийә баш вәзирилик вәзиписидә вақтида давид камерон ши җинпиң билән баш вәзир мәһкимисидә өткүзгән ахбарат йиғинида, “хитай билән болған содини күчәйтиш кишилик һоқуқ мәсилисидә чоңқурлап пикир алмаштурушиға пайдилиқ” дегән болсиму, бирақ у хитайдики кишилик һоқуқ мәсилини, болупму уйғурларға йүргүзүватқан дәпсәндичиликләрни тилға алмаслиқи кишилик һоқуқ саһәсиниң қаттиқ тәнқидигә учриғаниди.

Диққәт қилишқа әрзийдиғини шуки, давид камерон йәнә қиммити бир милярд фондстерлиңлиқ “әнглийә-хитай мәбләғ селиш фонди” ниң муавин рәислик вәзиписиниму атқузған болуп, әнглийә парламенти истихбарат вә бихәтәрлик комитети (ISC) бу йилниң бешида давид камеронниң мәзкур вәзипигә тәйинлинишиниң биваситә һалда хитай һөкүмити тәрипидин пиланлинип чиқилғанлиқини тәкшүрүп чиққан. Мәзкур комитет әйни чағда әнглийә һөкүмитини хитайниң әнглийә иқтисадиға сиңип кириш тәшәббусини қоллиди вә хитай тәһдитигә толуқ тақабил туралмиди дәп агаһландурған.

Хитайға қарши қаттиқ позитсийәси билән тонулған әнглийә авам палатасиниң әзаси давид алтон әркин асия радийосиниң хоңкоң мухбириға ISC ниң камеронға қаратқан агаһландурушиниң кишини әндишигә салидиғанлиқини, униң сәмимийити вә тәрәпсизликидин гуманлинидиғанлиқини оттуриға қойди.

13-Ноябир, даңлиқ хәлқаралиқ ақиллар амбири Chatham House мәхсус мақалә елан қилип, давид камерон (David Cameron) ниң әнглийә ташқи ишлар министирилиққа тәйинлигәнлики, сунак һөкүмитиниң хитай билән болған мунасивәтләрни юмшитидиғанлиқиға даир пәрәзләрни оттуриға чиқиридиғанлиқини оттуриға қойди. Мақалида тәкитлинишичә, бу һәқтики обзор вә хәвәрләрдин мәлум болушичә, камеронниң бейҗиң билән қоюқ мунасивити барлиқини қайта-қайта ашкариланған, униң ташқи ишлар министири болуп қайтип келиши ялғуз әнглийә-хитай мунасивитиниң кәлгүси йөнилишигә, хәлқаралиқ мунасивәтлиридики позитсийәсигә тәсир көрситипла қалмай йәнә оттур шәрқ вә башқа мәсилиләрдә американиң сиясий йөнүлүшигә қәдәр тәсир көрситидиғанлиқидәк еһтималниму йоқ дегили болмайдикән.

Ройтерс агентлиқи бу һәқтики хәвиридә, “әнглийәдә юқири дәриҗилик кабинетниң қайта тәшкиллинишидә, әң чоң сиясий зәрбә болса сабиқ баш министир давид камеронниң ташқи ишлар министири болуп тәйинлиниши болди” дәп тәсвирлигән. Билумберг бу һәқтә-13 ноябир мақалә елан қилип сабиқ баш вәзирниң хитай билән болған алаһидә йеқин мунасивитини тәнқид қилған болуп, бу йеқинлиқ риша сунак консерватиплар партийәсиниң гумани позитсийәси билән зит икән. Шундақла униң тәйинлиниши хитайниң мәбләғ селишиға вә техиму кәң хитай маркисиға ишәнчлик қәрз бериш икән.

Мана мушундақ тәнқидләргә қаримай, сабиқ баш вәзир давид камеронниң әмдиликтә әнглийә ташқи ишлар миниситрилиққа тәйинлиниши әнглийәдики парламент әзалиридин тартип көзәткүчиләр вә ахбарат саһәсини қаттиқ әпсусландурғанлиқи X қатарлиқ иҗтимаий таратқулардики бу һәқтә давам қиливатқан инкаслардинму мәлум болуп турмақта.

Әнглийә парламентида уйғур ирқий қирғинчилиқиниң тонулушида актип рол ойнаватқан, әнглийә консерватиплар партийәсидин болған парламент әзаси ян дункан симит (Iain Duncan Smith) 13-ноябир X та, өзиниң риши сунакниң ташқи ишлар министирилиққа давид камеронни тәйинлинишидин гуманланғанлиқини оттуриға қойған, һәмдә давид камеронниң хитай билән болған алақиси һәққидә җаваб беришни тәләп қилған.

Данкан симит, әнглийәдики сиясий анализларни асас қилған телевизийә қаналлардин GB ниң зияритини қобул қилип мундақ дегән: “бу мени һәқиқәтән әпсусландурди, һазир хитайда уйғурларға ирқи қирғинчилиқ йүргүзүлүватиду, қуллуқ әмгики давамлишиватиду, буларға қарши турғанлиқимиз үчүн мән қатарлиқ 7 нәпәр парламент әзаси хитай һөкүмити тәрипидин ембаргоға учриған вә тәһдиткә учриған бир мәзгилдә, дәл әксичә қандақ болуп йеқинда хитайниң һөкүмитиниң пул төлигәнлики ашкариланған давид камерон бу вәзипигә қоюлиду? бу, соал туғдуриду? бәзи ишларни илгири сүрүш үчүн хитай һөкүмити униңға пул төләватқандәк қилиду?”

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң сабиқ хитай ишлири директори софей ричардсонму буни, “хитайниң ғайәт зор кишилик дәпсәндичиликлиригә көз юмидиған аталмиш алтун дәвр” дәп әйиблигән.

Дуня уйғур қурултийиниң әнглийәдики ишханиси мудири рәһимә мәһмуд ханим “X” тә камеронниң ташқи ишлар миниситрилиққа тәйинләнгәнликигә қарши инкас қайтуруп: “әнглийә һөкүмити буниң хитай билән болған мунасивәтләрни юмшитиштин дерәк бәрмәйдиғанлиқи һәққидә дәрһал изаһат бериши керәк” дегән.

Әнглийәдики актип уйғур паалийәтчи рәһимә мәһмуд ханим зияритимизни қобул қилип, давид камеронниң вәзипигә олтуруши ялғуз өзигә охшаш кишилик һоқуқ паалийәтчилирила әмәс, әнглийә парламентидики юқири дәриҗилик сиясийонларни охшашла әндишиләндүрүватқанлиқини оттуриға қойди. Шундақла буниң уйғур давасини техиму күчлүк елип беришниң зөрүрлүкини тонутқанлиқини билдүрди.

2021-Йили әнглийәдики икки асаслиқ партийәниң бири болған әмгәкчиләр партийәсиниң зор күч чиқириши билән әнглийә парламенти хитайниң уйғурларға қиливатқан зулумини “ирқий қирғинчилиқ” дәп җакарлиғаниди.

Әмгәкчиләр партийәси өктичи кабинетиниң сабиқ ташқи ишларға мәсул министири давид ламми алтон (David Lammy) әркин асия радиоси хоңкоң мухбириға бәргән зияритидә: “кишини әпсусландуридиғини, баш министир сунак вә ички ишлар министири җамес клеверлийниң хитай коммунистик партийәсиниң хоңкоң, тәйвән вә уйғур хәлқигә қаратқан сиясий вә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликидин йүз өрүп, уларниң иқтисадиға болған тайинишчанлиқини ашуруши кишини әпсусландуриду. Бу, яхши әмәс” дегән.

X Қатарлиқ иҗтимаий таратқуларда дәвид камеронниң әнглийә сиясий сәһниисигә қайтип келишигә қарши күчлүк пикир баян қиливатқанлардин бири, “хитай һәққидики хәлқара парламентлар бирләшмиси” (IPAC) ниң иҗраийә директори лук де пулфорд (Luke de Pulford) дур.

У камеронниң бу йил 9-айда оттура шәрқтә қилған сөзиниң хитайниң бир бәлвағ бир йол пиланиниң бир қисми сүпитидә сириланкидики порт шәһири коломбо түрини илгири сүргәнликигә аит ашкариланған син архиплирини һәмбәһирлигән болуп, “қәдирлик давид камерон, коломбо түри үчүн кимдин, қанчилик пул алғиниңизға чүшәндүрүш берәмсиз?” дәп язған.

Лук де пулфорд, бизниң “әнглийәниң хитай сияситидә юмшитиш болидиғанлиқидин дерәк берәмду?” дегән соалимизға елхәт арқилиқ җаваб қайтуруп мундақ язған: “камеронниң вәзипигә тәйинлиниши һәммила саһәгә бир хата учурни йоллайду. Бу һал йәнә ‍өз нөвитидә бүйүк биританийәни хитайға толиму аҗиз көрситип қойиду. Хитай болса өзиниң камерон билән болған алақисини дәстәк қилған һалда һәммила саһәдә өз пайдисиға иш көриду. Шундақла бу йәнә дуняға “бүйүк биританийә һазир иқтисадни гүлләндүрүш үчүн һәрқандақ ишни қилиштин янмайду, һәтта бизниң қиммәт қарашлиримизға хилап ишлар болсиму пәрва қилмайду” дегән тәсиратни бериду. Шуниң билән биргә давид камеронниң дуняға ашкарилиши лазим болған сода мәнпәәтлири болуп, буларға четишлиқ мәнпәәтләр тоқунуши мәсилиси көплигән соалларни туғдуриду.”

Илгирики мәзгилләрдә, әнглийә-хитай мунасивәтлири хитайниң хоңкоңдики әркинликкә тәһдит селиши, әнглийәдә җасуслуқ паалийәтлири билән шуғуллиниши вә хитайниң бир қисим әнглийә парламент әзалириға уйғур ирқий қирғинчилиқини етирап қилғанлиқи үчүн җаза тәдбири қоюши һәмдә йәнә хитайниң русийәниң украина урушини қоллишидәк бир қатар сәвәбләр түпәйлидин җиддийләшкәниди. Ахбаратлардики анализларда дейилишичә, камеронниң әнглийәниң хәлқара мунасивәттики роли әндишә пәйда қиливатқан бир вақитта, хитай камерон үчүн йәнә бир йошурун мәсилә. Камерон вәзипә өтәш муддитиниң бешида, өзиниң хитай һөкүмити билән болған мунасивити тоғрисида ениқ болуши керәклики асасий пикир еқимиға айланмақта.