Dawid kaméronning en'gliye tashqi ishlar weziri bolushi Uyghurlar üchün némilerdin dérek béridu?

En'gliyening sabiq bash weziri dawid kaméron (David Cameron) xitay re'isi shi jinping bilen körüshken körünüsh, 2018-yili 11-yanwar, béyjing

13-Noyabir küni en'gliye bash weziri rishi sunak (Rishi Sunak) en'gliyening sabiq bash weziri dawid kaméron (David Cameron) ni tashqi ishlar wezirilik wezipisige teyinligenlikini jakarlidi. Kaméron resmiy bayanat élan qilip, en'gliyening éghir xelq'ara xirisqa duch kéliwatqan bir peytte, hazirqi bash wezirge yardem bérishni xalaydighanliqini bildürdi.

Axbaratlarda kaméronning wezipige qayta teyinlishi heqqidiki xewer we inkaslarda, kaméron bash wezirlik wezipisini ötigen mezgilde, en'gliye-xitay munasiwitining “Altun dewri” ge bashlamchi bolghanliqi, uning bash wezirlik wezipisidin istépa bergendin kéyin bolsa, en'gliye-xitay meblegh fondigha rehberlik qilip, hetta uning béyjinggha wakaliten, xitayning “Bir belwagh bir yol qurulushi” diki bir qisim qurulush türliri üchün aktip lobichiliq qilghanliqi munazire qilinmaqta.

“Muhapizetchi géziti” de éytilishiche, kaméron 2010-yildin 2016-yilghiche en'gliye bash weziri bolghan mezgilde, en'gliye-xitay munasiwitining “Altun dewri” ni kütüwélip, xitay bilen herqaysi tereplerde iqtisadiy we soda hemkarliqini zor küch bilen ilgiri sürgen.

U 2010-yili noyabirda töt kabinét ministiri we 50 ke yéqin en'gliye soda rehbiri wekiller ömikini bashlap béyjinggha barghan, xitay re'isi shi jinping 2015-yili öktebirde en'gliyeni ziyaret qilip, ikki dölet munasiwitini yuqiri pellige kötürgen. Kaméron wezipisidin qalghan mezgildin kéyin bolsa, en'gliye-xitay ikki dölet munasiwiti xongkong, Uyghur qatarliq mesililerde nacharlishishqa qarap yüzlen'gen.

En'gliye bash wezirilik wezipiside waqtida dawid kaméron shi jinping bilen bash wezir mehkimiside ötküzgen axbarat yighinida, “Xitay bilen bolghan sodini kücheytish kishilik hoquq mesiliside chongqurlap pikir almashturushigha paydiliq” dégen bolsimu, biraq u xitaydiki kishilik hoquq mesilini, bolupmu Uyghurlargha yürgüzüwatqan depsendichiliklerni tilgha almasliqi kishilik hoquq sahesining qattiq tenqidige uchrighanidi.

Diqqet qilishqa erziydighini shuki, dawid kaméron yene qimmiti bir milyard fondstérlingliq “En'gliye-xitay meblegh sélish fondi” ning mu'awin re'islik wezipisinimu atquzghan bolup, en'gliye parlaménti istixbarat we bixeterlik komitéti (ISC) bu yilning béshida dawid kaméronning mezkur wezipige teyinlinishining biwasite halda xitay hökümiti teripidin pilanlinip chiqilghanliqini tekshürüp chiqqan. Mezkur komitét eyni chaghda en'gliye hökümitini xitayning en'gliye iqtisadigha singip kirish teshebbusini qollidi we xitay tehditige toluq taqabil turalmidi dep agahlandurghan.

Xitaygha qarshi qattiq pozitsiyesi bilen tonulghan en'gliye awam palatasining ezasi dawid alton erkin asiya radiyosining xongkong muxbirigha ISC ning kaméron'gha qaratqan agahlandurushining kishini endishige salidighanliqini, uning semimiyiti we terepsizlikidin gumanlinidighanliqini otturigha qoydi.

13-Noyabir, dangliq xelq'araliq aqillar ambiri Chatham House mexsus maqale élan qilip, dawid kaméron (David Cameron) ning en'gliye tashqi ishlar ministiriliqqa teyinligenliki, sunak hökümitining xitay bilen bolghan munasiwetlerni yumshitidighanliqigha da'ir perezlerni otturigha chiqiridighanliqini otturigha qoydi. Maqalida tekitlinishiche, bu heqtiki obzor we xewerlerdin melum bolushiche, kaméronning béyjing bilen qoyuq munasiwiti barliqini qayta-qayta ashkarilan'ghan, uning tashqi ishlar ministiri bolup qaytip kélishi yalghuz en'gliye-xitay munasiwitining kelgüsi yönilishige, xelq'araliq munasiwetliridiki pozitsiyesige tesir körsitipla qalmay yene ottur sherq we bashqa mesililerde amérikaning siyasiy yönülüshige qeder tesir körsitidighanliqidek éhtimalnimu yoq dégili bolmaydiken.

Roytérs agéntliqi bu heqtiki xewiride, “En'gliyede yuqiri derijilik kabinétning qayta teshkillinishide, eng chong siyasiy zerbe bolsa sabiq bash ministir dawid kaméronning tashqi ishlar ministiri bolup teyinlinishi boldi” dep teswirligen. Bilumbérg bu heqte-13 noyabir maqale élan qilip sabiq bash wezirning xitay bilen bolghan alahide yéqin munasiwitini tenqid qilghan bolup, bu yéqinliq risha sunak konsérwatiplar partiyesining gumani pozitsiyesi bilen zit iken. Shundaqla uning teyinlinishi xitayning meblegh sélishigha we téximu keng xitay markisigha ishenchlik qerz bérish iken.

Mana mushundaq tenqidlerge qarimay, sabiq bash wezir dawid kaméronning emdilikte en'gliye tashqi ishlar minisitriliqqa teyinlinishi en'gliyediki parlamént ezaliridin tartip közetküchiler we axbarat sahesini qattiq epsuslandurghanliqi X qatarliq ijtima'iy taratqulardiki bu heqte dawam qiliwatqan inkaslardinmu melum bolup turmaqta.

En'gliye parlaméntida Uyghur irqiy qirghinchiliqining tonulushida aktip rol oynawatqan, en'gliye konsérwatiplar partiyesidin bolghan parlamént ezasi yan dunkan simit (Iain Duncan Smith) 13-noyabir X ta, özining rishi sunakning tashqi ishlar ministiriliqqa dawid kaméronni teyinlinishidin gumanlan'ghanliqini otturigha qoyghan, hemde dawid kaméronning xitay bilen bolghan alaqisi heqqide jawab bérishni telep qilghan.

Dankan simit, en'gliyediki siyasiy analizlarni asas qilghan téléwiziye qanallardin GB ning ziyaritini qobul qilip mundaq dégen: “Bu méni heqiqeten epsuslandurdi, hazir xitayda Uyghurlargha irqi qirghinchiliq yürgüzülüwatidu, qulluq emgiki dawamlishiwatidu, bulargha qarshi turghanliqimiz üchün men qatarliq 7 neper parlamént ezasi xitay hökümiti teripidin émbargogha uchrighan we tehditke uchrighan bir mezgilde, del eksiche qandaq bolup yéqinda xitayning hökümitining pul töligenliki ashkarilan'ghan dawid kaméron bu wezipige qoyulidu? bu, so'al tughduridu? bezi ishlarni ilgiri sürüsh üchün xitay hökümiti uninggha pul tölewatqandek qilidu?”

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining sabiq xitay ishliri diréktori soféy richardsonmu buni, “Xitayning ghayet zor kishilik depsendichiliklirige köz yumidighan atalmish altun dewr” dep eyibligen.

Dunya Uyghur qurultiyining en'gliyediki ishxanisi mudiri rehime mehmud xanim “X” te kaméronning tashqi ishlar minisitriliqqa teyinlen'genlikige qarshi inkas qayturup: “En'gliye hökümiti buning xitay bilen bolghan munasiwetlerni yumshitishtin dérek bermeydighanliqi heqqide derhal izahat bérishi kérek” dégen.

En'gliyediki aktip Uyghur pa'aliyetchi rehime mehmud xanim ziyaritimizni qobul qilip, dawid kaméronning wezipige olturushi yalghuz özige oxshash kishilik hoquq pa'aliyetchilirila emes, en'gliye parlaméntidiki yuqiri derijilik siyasiyonlarni oxshashla endishilendürüwatqanliqini otturigha qoydi. Shundaqla buning Uyghur dawasini téximu küchlük élip bérishning zörürlükini tonutqanliqini bildürdi.

2021-Yili en'gliyediki ikki asasliq partiyening biri bolghan emgekchiler partiyesining zor küch chiqirishi bilen en'gliye parlaménti xitayning Uyghurlargha qiliwatqan zulumini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighanidi.

Emgekchiler partiyesi öktichi kabinétining sabiq tashqi ishlargha mes'ul ministiri dawid lammi alton (David Lammy) erkin asiya radi'osi xongkong muxbirigha bergen ziyaritide: “Kishini epsuslanduridighini, bash ministir sunak we ichki ishlar ministiri jamés kléwérliyning xitay kommunistik partiyesining xongkong, teywen we Uyghur xelqige qaratqan siyasiy we kishilik hoquq depsendichilikidin yüz örüp, ularning iqtisadigha bolghan tayinishchanliqini ashurushi kishini epsuslanduridu. Bu, yaxshi emes” dégen.

X Qatarliq ijtima'iy taratqularda dewid kaméronning en'gliye siyasiy sehni'isige qaytip kélishige qarshi küchlük pikir bayan qiliwatqanlardin biri, “Xitay heqqidiki xelq'ara parlaméntlar birleshmisi” (IPAC) ning ijra'iye diréktori luk dé pulford (Luke de Pulford) dur.

U kaméronning bu yil 9-ayda ottura sherqte qilghan sözining xitayning bir belwagh bir yol pilanining bir qismi süpitide sirilankidiki port shehiri kolombo türini ilgiri sürgenlikige a'it ashkarilan'ghan sin arxiplirini hembehirligen bolup, “Qedirlik dawid kaméron, kolombo türi üchün kimdin, qanchilik pul alghiningizgha chüshendürüsh béremsiz?” dep yazghan.

Luk dé pulford, bizning “En'gliyening xitay siyasitide yumshitish bolidighanliqidin dérek béremdu?” dégen so'alimizgha élxet arqiliq jawab qayturup mundaq yazghan: “Kaméronning wezipige teyinlinishi hemmila sahege bir xata uchurni yollaydu. Bu hal yene ‍öz nöwitide büyük biritaniyeni xitaygha tolimu ajiz körsitip qoyidu. Xitay bolsa özining kaméron bilen bolghan alaqisini destek qilghan halda hemmila sahede öz paydisigha ish köridu. Shundaqla bu yene dunyagha “Büyük biritaniye hazir iqtisadni güllendürüsh üchün herqandaq ishni qilishtin yanmaydu, hetta bizning qimmet qarashlirimizgha xilap ishlar bolsimu perwa qilmaydu” dégen tesiratni béridu. Shuning bilen birge dawid kaméronning dunyagha ashkarilishi lazim bolghan soda menpe'etliri bolup, bulargha chétishliq menpe'etler toqunushi mesilisi köpligen so'allarni tughduridu.”

Ilgiriki mezgillerde, en'gliye-xitay munasiwetliri xitayning xongkongdiki erkinlikke tehdit sélishi, en'gliyede jasusluq pa'aliyetliri bilen shughullinishi we xitayning bir qisim en'gliye parlamént ezalirigha Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilghanliqi üchün jaza tedbiri qoyushi hemde yene xitayning rusiyening ukra'ina urushini qollishidek bir qatar sewebler tüpeylidin jiddiyleshkenidi. Axbaratlardiki analizlarda déyilishiche, kaméronning en'gliyening xelq'ara munasiwettiki roli endishe peyda qiliwatqan bir waqitta, xitay kaméron üchün yene bir yoshurun mesile. Kaméron wezipe ötesh mudditining béshida, özining xitay hökümiti bilen bolghan munasiwiti toghrisida éniq bolushi kérekliki asasiy pikir éqimigha aylanmaqta.