En'gliye emgek partiyesi: “Biz Uyghur qirghinchiliqini étirap qilishqa tirishimiz!”

Uyghur qirghinchiliqi heqqide amérika hökümiti eng deslep resmiy halda qarar alghandin buyan amérika we yawropa qit'eliridiki bir qisim parlaméntlarmu buninggha awaz qoshti hemde bu heqte qarar aldi. Gherb dunyasidiki zor tesirge ige döletlerning biri bolghan en'gliye parlaménti Uyghur qirghinchiliqi heqqide qarar alghan hemde buninggha munasiwetlik bir qatar xizmetlerni wujudqa chiqarghandin kéyin bu jehettiki eng yéngi tereqqiyatning kölenggiliri 29-mart küni namayan bolushqa bashlidi.

“Siyasiyon” (Politico) gézitining 29-marttiki xewiride éytilishiche, en'gliye emgek partiyesi resmiy halda bayanat élan qilip, özliri kéler yildiki saylamda yéngip chiqip hökümetni ötküzüwalsa xitay hökümitining Uyghurlarni basturush qilmishini resmiy halda “Qirghinchiliq” dep jakarlaydighanliqini bildürgen. Emgek partiyesining seplenme tashqi ishlar weziri déywid lammiy (David Lammy) bu heqte söz qilip: “Kéler qétimliq hökümetni teshkillesh pursitige érishsek men herqaysi terepler bilen birlikte küch chiqirip Uyghur qirghinchiliqi heqqide resmiy qarar élishqa tirishimen” dégen. Nawada bu tirishchanliq emelge éship qalsa en'gliye hökümiti Uyghur qirghinchiliqi heqqide resmiy qarar alghan ikkinchi hökümet bolup qalidighan bolup, yawropa döletlirige zor tesir körsitish éhtimalliqi bar, dep qarilishqa bashlighan.

Xitay hökümitining Uyghurlarni zor kölemde tutqun qilishi, lagérlarda rohiy we jismaniy qiynaqlargha mehkum qilishi, axirida ularni türküm-türkümde xitayning “Zamaniwi qullar qoshuni” gha aylandurushi heqqide köpligen delil-ispatlar otturigha chiqqan, hetta birleshken döletler teshkilati (b d t) ning resmiy doklatidimu bu halning “Insaniyetke qarshi jinayet” ikenliki tilgha élin'ghan bolsimu, xitay bilen bolidighan ghayet zor miqdardiki iqtisadiy munasiwet we soda pa'aliyetliri nöwette köpligen hökümetlerni bu heqte qarar élishtin tosup kéliwatqan muhim amil hésablinidu. Emgek partiyesi 2021-yili en'gliye parlaméntining Uyghur qirghinchiliqi heqqide qarar élishida muhim rol oynighan bolup, bu heqte déywid lammiy ependi söz qilip “Bu emgek partiyesining Uyghurlar heqqidiki meydani. Xitayning shinjangdiki barghanséri ewj éliwatqan zulum we basturushliri bizni zor endishige giriptar qilmaqta” dégen. Shuningdek en'gliye parlaménti Uyghur qirghinchiliqi heqqide qarar alghan, xelq'ara jem'iyet bu heqte ‍öz endishilirini ipadilewatqan ehwalda en'gliye hökümitining bu heqte süküt qilishini toghra körmeydighanliqini tekitligen.

Emgek partiyesining bu heqtiki meydani we közqarishi ashkara élan qilin'ghandin kéyin muhajirettiki Uyghurlar bu tereqqiyatni qizghin alqishlidi. En'gliyediki Uyghur pa'aliyetchi, dunya Uyghur qurultiyining en'gliyediki wekili rehime mehmud xanim bu heqte muxbirlargha söz qilip, buning kishige tolimu ümid béghishlaydighan bir xewer bolidighanliqini bildürgen. U bu heqte söz qilip: “Hazir köpligen parlamént ezaliri dadilliq bilen Uyghurlar heqqide söz qiliwatqan bolsimu hazirqi hökümettin téxiche birer zor tedbir wujudqa kelmidi. Emma xelqimiz her bir minutta toxtimastin qiriliwatidu. Bundaq ehwalda emgek partiyesining bu xil meydani maxtashqa sazawer” dégen. Radiyomizning bu heqtiki ziyaritini qobul qilghanda u bu jehettiki ehwallarni tonushturup, buningdiki bezi ré'alliqni körsitip ötti.

Emgek partiyesining bu xil mewqesi Uyghur qirghinchiliqigha munasiwetlik xizmetler bilen meshghul boluwatqan her sahe kishilirinimu söyündürgenliki melum. “Xitay heqqidiki xelq'ara parlaméntlar birleshmisi” (IPAC) ning ijra'iye diréktori luk dé pulford (Luke de Pulford) bu heqtiki so'allirimizgha élxet arqiliq jawab qayturup, özining bu heqtiki qarashlirini biz bilen ortaqlashti. Uning jawabida mundaq qurlar közge chéliqidu: “Emgek partiyesining seplenme tashqi ishlar weziri (déywid lammiy) Uyghurlar duch kéliwatqan ré'alliqning qirghinchiliq ikenlikini pat-pat tekitlep kéliwatidu. Emgek partiyesi qirghinchiliq qiliwatqan dölet bilen soda alaqiside bolmasliq heqqidiki awaz bérish pa'aliyitide ilgiri-kéyin bolup alte qétim bélet tashlighan. Shunga seplenme tashqi ishlar wezirining bu heqte qilghan sözliridin men qilchimu heyranliq hés qilmidim. Emma bu yerdiki heqiqiy sinaq emgek partiyesi resmiy halda hökümetni qolgha alghandin kéyin ularning bu meydanining qandaq bolidighanliqida namayan bolidu. Derweqe, eger biritaniye hökümiti bu qirghinchiliq heqqide resmiy qarar alsa bu bizning ‛qirghinchiliqning aldini élish ehdinamisi‚ we bashqa sahelerdiki mejburiyetlirimizni estayidil ijra qilishimizgha yol achidu. Biz bu menzirining barliqqa kélishini chin qelbimizdin ümid qilimiz. Shuning bilen birge buni emelge ashurush üchün dawamliq türde küresh qilimiz.”

Rehime mehmudning qarishiche, diplomatiye dunyasida hakimiyetke chiqishtin burunqi we kéyinki waqitlarda siyasiyonlarning öz wedisige emel qilish-qilmasliq mesilisimu mewjut. Emma bu hal hazir herqaysi metbu'atlardin keng yer alsa u halda emgek partiyesining bu heqtiki meydanini özgertiwélishi ular üchün qiyin'gha chüshüshi mumkin iken.

En'gliye parlaméntidiki “Uyghur dostluq guruppisi” ning ezasi, Uyghur dawasini anglitishta türlük yighilish we namayishlarni teshkillep, pa'al tirishchanliq körsitip kéliwatqan jaya pasak (Jaya Pathak) özining bu yéngi tereqqiyattin qismen bolsimu ümid nurini körgenlikini éytidu. Uning radiyomizgha qayturghan bu heqtiki yazma jawabida mundaq qurlar bar: “Déywid lammiy hazir en'gliye hökümitining qirghinchiliq ehdinamisi boyiche ‍öz mejburiyetlirini ada qilish saheside meghlup bolghanliqini tonup yetti. Shuning üchün u bu jehettiki eng yaxshi tallash qatarida en'gliye hökümitining öz ittipaqdashliri bilen birlikte köp tereplime heriket qilishni muwapiq kördi. Bu heqiqetenmu ademni righbetlendüridighan bir yéngiliq hésablinidu. Shuning bilen birge en'gliye hökümitige ‍uyghurlar üchün adalet izdesh yolidiki xizmetlerge yétekchilik qilish imkaniyiti ata qilidu.”

Rehime mehmud xanimning bildürüshiche, bu qétimqi yéngi yüzlinish en'gliye üchünla emes, belki yawropadiki bashqa döletler üchünmu bir qétimliq rohiy silkinish bolup qélishi mumkin iken. Del shundaq bolghanliqi üchün bu emeliyette en'gliyediki Uyghur jama'itining yillardin buyan harmay-talmay tiriship qiliwatqan dawa ishliri üchünmu ijabiy rol oynaydu.

Alaqidar matériyallarda körsitilishiche, emgek partiyesi en'gliyediki eng asasliq siyasiy partiyelerdin bolup, ularning 2024-yildiki saylamda yéngip chiqish éhtimali chong, dep qariliwatqanliqi melum. 1922-Yilidin buyan emgek partiyesi izchil hökümet teshkil qilghuchi partiye yaki eng asasliq öktichi partiye bolup kelmekte.