En'giliye parlaménti: “Xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisi irqiy qirghinchiliq”

Muxbirimiz erkin
2021.04.22
En'giliye parlaménti: “Xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisi irqiy qirghinchiliq” Xitay hökümitining Uyghur ilida élip bériwatqan basturush heriketlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep élan qilishqa chaqiriq qilip ötküzülgen namayishtin körünüsh. 2021-Yili aprél, lodon.
Rehime teminligen

En'giliye parlaméntining awam palata ezaliri 22-april bilet tashlap, birdek awaz bilen xitay hökümitining Uyghur ilida élip bériwatqan bashturush heriketlirini “Irqiy qirghinchliq” dep élan qilghan. Buning bilen en'giliye amérika, kanada, gollandiyelerdin kéyin xitayning Uyghur we bashqa türkiy milletlerge qaratqan qilmishini “Irqiy qirghinchiliq” dep tonighan 4-dölet bolup qaldi.

Xitay yéqinqi yillarda milyonlighan Uyghurni lagérlargha qamash, xorlash, sistémiliq qiyin-qistaq we basqunchiliq qilish, mejburiy emgekke sélish, a'ililirini parchilash, ayallirini tughmas qilip, nupusini azaytish, Uyghurlarning medenyiti, tili, örp-adetliri we diniy étiqadini cheklesh bilen eyiblinip keldi.

Qarar layihesi 22-april en'giliye awam palatasida munazire qilin'ghandin kéyin palata ezalirining hemmisining birdek qollishi bilen maqullan'ghan bolup, qarar layiheside “Shinjang Uyghur aptonom rayonidiki keng kölemlik kishilik hoqoq depsendichiliki we insaniyetke qarshi jinayet” eyiblen'gen. Qarar layihesi munazirige qoyulghanda konsérwatip awam palata ezasi nusret gheni söz qilip, Uyghur ilida “Irqiy qirghinchiliq” ning barliq ipadilirining yüz bergenliki, buni “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilish kéreklikini tekitligen.

Nusret gheni mundaq deydu: “Men heqemsayilirimning shu pikirlirige qétilimen, biz bu sözning ozgiche menisini xata ishlitip, uning küchini ajizlitip qoymasliqimiz kérek. Biraq ‛irqiy qirghinchiliq‚ ni keng kölemlik öltürüsh, deydighan xata qarar mewjut. Bundaq qarash xata. B d t irqiy qirghinchiliq ehdinamisining 2-maddisida ‛irqiy qirghichiliq‚ qilmishigha tebir bérilgen. Uningda milliy, étnik, irqiy we diniy guruppilarni pütünley yaki qismen yoqitish meqsitidiki herqandaq gherezlik heriket ‛irqiy qirghinchiliq‚ diyilgen.”

U yene irqiy qirghichiliqning barliq ipadilirining Uyghur élida sadir bolghanliqini bildürüp mundaq deydu: “Heqemsayilirimni shu 3 nuqtigha diqqet qilishqa ündeymen. Birinchi, ‛irqiy qirghinchiliq‚ meqsetni ölchem qilidu. Ikkinchi, bularning herqandaq birini meqsetlik sadir qilish irqiy qirghinchiliq bolidu. Üchinchi, ‛irqiy qirghinchiliq‚ amillirining hemmisi shinjangda sadir boldi. Shunga, biz ‛irqiy qirghinchiliq‚ sözini xata ishletmeslik bilen bir waqitta, zörur tépilghanda, biz uni choqum ishlitishimiz kérek.”

En'giliye parlaméntining qarari en'giliyediki Uyghurlarni öz ichige alghan muhajirettiki Uyghur jama'etchilikining alqishigha érishken. En'giliyediki pa'aliyetchi, dunya Uyghur qurultiyining en'giliyede turushluq wekili rehime mahmut xanim 22-april ziyaritimizni qobul qilip, bu qararning birdek awaz bilen maqullinishining simwulluq ehmiyiti, uning béridighan signali intayin küchlük bolidighanliqini bildürdi.

Rehime mehmut mundaq dédi: “En'giliyening tarixida 2-qétim mushundaq bir parlamént qarari élin'ghan iken. Birinchisi, 2016-yili yezidilerge ‛islam döliti‚ teripidin qirghinchiliq élip bériliwatidu, digen qarari. Buningda 300 ge yéqin millet wekili bu qarargha qoshuluptikentuq. Emma bizningkisi téximu tarixiy ehmiyetke ige, chünki birmu awaz buninggha qarshi chiqqini yoq. Bu qarar pütünley qarshiliqsiz, birmu qarshi awaz yoq ötti. Bu en'giliyening parlaméntidimu tarixiy bir ish.”

Rehime mehmutning éytishiche, bu qarar hökümetke bésim ishlitip, uning xitaygha qaratqan siyasetlirini özgertishige türtke bolidiken. Rehima mehmut yene mundaq dédi: “Buninggha hazir mejburiy emgek mushularning hemmisini qoshup hésaplighanda hökümet bezide qararlirini özgertishke mejbur bolidu. Chünki eng axirida hökümetning yuqiri orunliridiki ministirlarmu, hetta boris jonsonmu yenila xelqning pikirige diqqet qilidu hem bezide özining millet wekillirining teleplirige maqul bolushqa mejbur bolidu.”

En'giliye awam palatasidiki munaziride palata ezasi nusret gheni, hökümetning “Irqiy qirghinchiliq” qa sotning qarar bérishini tekitlep kelgenlikini bildürüp, biraq sotning yolini xitayning kontrol qiliwalghanliqi, hökümetning b d t da palech halgha chüshüp qalghanliqini bildürgen.

U mundaq dédi: “Hökümetler irqiy qirghinchiliqni peqet sot qarar qilishi kérek, digende ching turup keldi. Biraq sotqa baridighan her bir yolni xitay kontrol qiliwalghan. Bu digenlik pakitlargha qarimay shinjangda Uyghurlargha qarshi sadir qiliniwatqan kishilik hoquq depsendichiliki surushturulmeydu, digenlik… bizning hökümitimiz b d t teripidin put-qoli baghlinip, palech halgha chüshürüp qoyuldi. Biz kontrolluqni qayturuwélishimiz kérek. Bizning irqiy qirghinchiliqni hel qilish yolimizni xitayning kontrol qiliwélishigha bolmaydu.”

En'giliye parlaméntining qarari xitay hökümiti Uyghurlargha “Irqiy qirghinchiliq” qilghanliqini ret qilip, keng kölemlik teshwiqat hujumi qozghighan mezgilde maqullandi. Xitay tashqiy ishlar ministirliqi yéqinda en'giliyeni agahlandurup, xongkong we shinjang mesiliside “Xata yolgha mangmasliq” ni, xitayning “Igilik hoquqi, bixeterliki we tereqqiyat menpe'eti” ni qoghdash iradisining qet'iy ikenlikini tekitligen. Biraq en'giliye parlaméntining bügünki qarari uning bu tehditlirige bash egmigenlikini körsetti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.