Mutexessisler: “En'gliyelik wilogérlar xitayning dépigha usul oynidi”
2024.10.07
En'gliyelik wilogérlarning dunyada eng köp diqqet qozghighan rayonlardin biri bolghan, yeni bir qanche milyon Uyghur we bashqa milletler qayta terbiyelesh lagérlirida qamalghan Uyghur élini tor dunyasida tonushturup, Uyghurlarning “Tinch, bextiyar” yashawatqanliqini ilgiri sürüshi eyibleshke uchridi.
Yéqinda Uyghur élige barghan en'gliyelik tor cholpanliridin elin (Alan) we shennon (Shannon) isimlik wilogérlar Uyghurlarning öz élide xushal yashawatqanliqi heqqide widiyolar ishlep tarqatqan. Ular özliriche gherb taratqulirining “Shinjang” heqqidiki yalghanchiliqini ashkarilighanliqini, u rayonda kishilik hoquq depsendichilikini körmigenlikini otturigha qoyup, xitay hökümitining teshwiqatigha yéqindin maslashqan.
Halbuki amérika bashchiliqidiki gherb döletliri we kishilik hoquq teshkilatliri xitay hökümitini Uyghurlarni keng kölemlik nazaret qilish, xorlash we siyasiy terbiye (ménge yuyush) élip bérish arqiliq basturdi dep eyiblep kelgenidi.
Uyghur éli we xitaydiki aliy mekteplerde oqutquchiliq qilghan amérikiliq antropolog, ma'aripchi doktor filis wokab xanim ziyaritimizni qobul qilip, elin bilen shennonning tarqatqan widiyoliri heqqide köz qarshini ipadilep mundaq dédi:
“Men yerlik we chet'ellik tor cholpanliri, yeni wilogérlar (widiyo bilogérliri) melum menpe'et bedilige xitayning teshwiqat istratégiyesige xizmet qiliwatidu dégen pikirge qoshulimen. Elin bilen shannonning shinjanggha bérip ishligen widiyolarni körüp chiqtim, ular xitayning dépigha usul oynap shinjangning weziyitini normallashturushqa tirishqan. Bu del xitay hökümitining qilmaqchi bolghan ishi. Elin bilen shennon ishligen widiyolarda mundaq bir misal bar. Shannon ayrodurumning tekshürüshidin we bashqa qatmuqat tekshürüshlerdin ötidu. Ular bularning hemmisini widiyogha alidu. Bu normal emes. Men heyran qaldim. Elin shinjangda bixeterlikning xitayning bashqa jaylirigha qarighanda téximu qattiq ikenlikini we shu küni (bir künde) uning texminen 15 qétim bixeterlik tekshürüshidin ötkenlikini deydu. U bu arqiliq shinjangda bixeterlikning qattiq ikenlikini étirap qilidu. Emma buning sewebi heqqide héchqandaq gep qilmaydu. U peqet bixeterlik tekshürüshining köp ikenlikini éytidu”.
Elin bilen shennon bir bazargha kirish üchün shu jaydiki bixeterlik tekshürüshtin ötüshke mejbur bolghan. Bireylen bu ehwal heqqide chüshenche bérip, “Bazarning bixeterliki üchün ular kirip chiqqanlarni tekshüridu” dégen hemde özlirimu shu küni texminen 15 qétim bixeterlik tekshürüshidin ötkenlikini étirap qilghan. Lékin buning sewebi heqqide héchqandaq chüshenche bermigen.
Elin bilen shennon widiyolirida xitaygha kélishtiki meqsitining peqetla sayahet qilish ikenlikini alahide tilgha alghan, andin ular widiyosida “Eger siz peqet gherb taratquliriningla geplirini anglisingiz, xitaydiki bu jay eng köp talash-tartish qilinidighan jaydur. Uyghurlarning hemmisi yaxshi yashawatqandek qilidu. Hemme ish normal. Undaqta bu jay heqqide néme üchün selbiy gepler bolidu, chüshinelmidim” deydu.
Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski elin bilen shennonning bu pikirlirige inkas qayturup mundaq dédi:
“Bu tor cholpanliri, yeni wilogérlar (widiyo blogérliri) Uyghur rayonining melum yerlirini ziyaret qilghan. Bu yash balilar Uyghur rayonigha bérip xitayning dépigha usul oynap, xitayning teshwiqatini qilghan. Yeni widiyolirida xitayning démekchi bolghinini eks ettürüp bergen. Bu xitay hökümiti üchün intayin paydiliq taktika. Xitay bu teshwiqatni chet ellikler arqiliq qiliwatidu. Bu wilogérlar xitay hökümitining arzusidiki ‛shinjang hékayisi‚ ni sözlewatidu. Ular buningdin pul tépiwatidu. Xitay hökümitining teshwiqatini qilip, Uyghurlarning azab-oqubetliri we köz yashliri bedilige pul tépish heqiqeten qamlashmighan bir ish”.
Uyghur élige barghan muxbirlarningla emes, sayahetchilerningmu her da'im teqib nazaretke élinidighanliqi, yerlik kishiler bilen paranglashqanda dexli-teruzgha uchraydighanliqi köptin béri melum bolup kéliwatqanidi. Doktor filis wokab xanim 2018-yili Uyghur élige sayahetke barghanda özining saqchilarning teqib qilinip soraqqa tartilghanliqini, xalighan yerge bérip, xalighan kishi bilen körüshelmigenlikini alahide tilgha aldi. U yene méhmanxanilargha kirish éghizida, yuqiri sür'etlik tashyol boylirida tekshürüsh ponkiti barliqini ilgiri sürdi.
Doktor hénrik shajiwski we doktor filis wokab xanimning qarishiche, xitay hökümiti we xitay taratqulirining bu wilogérlargha purset yaritip bérishi hemde teshwiq qilishidiki meqsiti, birinchidin xitay iqtisadini janlandurush, ikkinchidin, gherb döletlirining xitaygha qarshi sözlirige gherbliklerning aghzi arqiliq reddiye bérish, üchinchidin, Uyghur élidiki Uyghur qatarliq milletlerge yürgüzüwatqan “Irqi qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” lirini dawamliq inkar qilish iken.