Әнқәрәдә өткүзүлгән йиғинда коммунист хитайниң шәрқий түркистанни ишғал қилиш тарихи муһакимә қилинди

“хитай ишғалийитиниң 74-йилида шәрқий түркистан вәзийити” намлиқ муһакимә йиғинида дуня уйғур қурултийиниң муавин рәиси доктор әркин әкрәм сөзләватиду, 2023-йили 26-сентәбир, әнқәрә

26-Сентәбир күни әнқәрәдә өткүзүлгән “хитай ишғалийитиниң 74-йилида шәрқий түркистан вәзийити” намлиқ муһакимә йиғинида сөз қилған дуня уйғур қурултийиниң муавин рәиси доктор әркин әкрәм, шәрқий түркистанниң коммунист хитай тәрипидин ишғал қилиниш җәрянини аңлатти. У сөзидә хитай коммунист һакимийити вә униң армийәсиниң совет иттипақиниң һәрбий вә маддий ярдими билән 74 йил илгири, йәни 1949-йили 10-айда шәрқий түркистанға киргәнликини тарихий мәлуматлар асасида баян қилип өтти.

 Доктор әркин әкрәм мундақ деди: “коммунист хитайниң ишғалийәт җәряни 1949-йили 1-2-айларда совет иттипақи әвәткән юқири дәриҗилик бир шәхс билән шибәйпода көрүшүш билән башлиниду. Совет иттипақи компартийәси мәркизий комитетиниң даимий һәйәт әзаси микоян хитайға мәхпий барған. У сталинниң көрсәтмиси бойичә, мав зедуң, җу инләй қатарлиқ хитай компартийәсиниң алий рәһбәрлири билән көрүшүп, хитай компартийәсиниң дөләт қуруш пиланини сөзләшкән. Мав зедуң микояндин, совет иттипақи қоллаватқан илидики шәрқий түркистан җумһурийити тоғрисида ситалинниң қандақ қарашта икәнликини сориған. Ситалинниң әлчиси микоян, мав зедуңға шәрқий түркистанға мустәқиллиқ берилсә болмайдиғанлиқини, пәқәт йәрлик аптономийә һоқуқи берилсә болидиғанлиқини билдүргән, мав зедуң буни аңлап хорсән болған. Коммунист хитайниң ишғалийәт җәряни мана мушундақ башланған. 1947-Йили ичкий моңғулийәдә бир аптономийәлик һөкүмәт қурулған. Хитай компартийәси буни өрнәк қилип, шәрқий түркистанда миллий территорийәлик аптономийә қоруш пиланини башлиған, буни хитай 1955-йили ишқа ашурған” .

 Доктор әркин әкрәм хитай компартийәсиниң шәрқий түркистанни ишғал қилиш үчүн совет иттипақи билән қандақ келишим түзгәнликини билдүрүп, мундақ деди: “бу җәрянниң 2-басқучида хитай компартийәси әмәлдарлиридин лю шавчи 1949-йили 6-айда москваға мәхпий зиярәткә барған. Бу зиярәтниң мәхпий болушиниң сәвәби, шу йили 4-айда ситалин өзиниң разведчиклири арқилиқ. Америка вә әнглийә қатарлиқ дөләтләрниң шәрқий түркистанда бир мусулман дөләт қурушни пиланлаватқанлиқидәк бир учурға еришкән. Сталин буниң алдини алмақчи болған, чүнки шәрқий түркистанда бир мустәқил дөләт қурулған тәқдирдә, буниң совет иттипақиниң ишғали астидики қазақистан, қирғизистан, өзбекистан қатарлиқ оттура асия җумһурийәтлиригә тәсир көрситишидин әнсиригән. Шуниң үчүн у буниң алдини елиш үчүн дәрһал мав зедуңға учур йоллап, әң муһим кишидин бирни москваға әвәтишни ейтқан. Мав зедуң сталинниң көрсәтмиси бойичә лю шавчини москваға әвәткән. Ситалин лю шавчи билән күрүшкәндә, шәрқий түркситанни дәрһал ишғал қилишни, совет иттипақиниң һәрбий вә иқтисадий җәһәттә ярдәм беридиғанлиқини билдүргән. У лю шавчиға шәрқий түркистандики хитай нопусиниң аран 5 пирсәнтни игиләйдиғанлиқини, бунчилик аз хитай нопуси билән шәрқий түркистанни башқуралмайдиғанлиқини, шуниң үчүн көпләп хитай көчмәнлирини шәрқий түркситанға йөткәп орунлаштурушни ейтқан. Шундақ қилип, совет иттипақиниң қорал-ярағ, машина вә айропиланларни әвәтип бериши билән, коммунист хитай шәрқий түркистанни ишғал қилған. У дәврдә милләтчи хитай (гоминдаң) тәрипидин ‛шинҗаң өлкиси‚ ниң рәисликигә қоюлған татар борһан шәһиди, хитай компартийәсигә тәслим болғанлиқини билдүрүп, телеграмма әвәткән. Шундақ қилип, хитай хәлқ азадлиқ қизил армийәси уруш қилмастин шәрқий түркистанни ишғал қилған” .

 Йиғинда йәнә әнқәрә университетиниң пирофессори әркин әмәт, шәрқий түркистандики хитайниң ассимилятсийә вә қирғинчилиқ сиясити тоғрилиқ қисқичә доклат бәргән. У сөзидә түркийә вә түрк дунясиниң уйғурлар һәққидә немиләрни қилиши керәклики, уйғурларниң түрк дөләтлири тәшкилатидин немиләрни күтидиғанлиқи һәққидә тәклип вә тәләпләрни оттуриға қойған.

RFA/Arslan

 Йиғин ахирида мәркизи америкадики уйғур тәтқиқат институтиниң директори абдулһаким идрис әпәнди, уйғурларниң муһаҗирәттики хитайға қарши елип барған күрәшлири тоғрисида сөз қилған. У сөзидә уйғурларниң ирқий қирғинчилиққа учраватқанлиқини ғәрб әллиригә аңлитиш үчүн, дуня уйғур қурултийи рәиси долқун әйсаға охшаш көплигән пидакар уйғурларниң һармай-талмай, кечә-күндүз тохтимай һәрикәт қиливатқанлиқини тонуштуруп өткән. У йәнә уйғур тәшкилатлириниң б д т да, америка, явропа иттипақи, японийә, малайсия вә һиндонезийә қатарлиқ дөләтләрдә хитайға қарши интайин күчлүк лобийчилиқ паалийәтлирини елип бериватқанлиқини баян қилип өткән.

 Абдулһаким идрис әпәнди сөзиниң ахирида өзи вә өз аилиси дуч кәлгән паҗиәләрни мисал қилип, уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиқниң ич йүзини тәпсилий чүшәндүрүп өткән.

RFA/Arslan

 Йиғинда сөз қилған бүйүк бирлик партийәсиниң түрк дуняси ишлири бойичә муавин рәиси әли кәсәр әпәнди сөз қилип мундақ дегән: “бу мәсилә һәммимизниң мәсилисидур, буниңдин кейинки хизмәтлиримиз һәл қилиш чарисини тепишимиз керәк. Биз түркийә хәлқигә у йәрдики зулумини яхши чүшәндүрүп аңлатсақ, хәлқ һәрикәтлиниду, һеч бир сиясий партийә буниңдин қорқмисун, хитай билән иқтисадий мунасивәтлириниң бузулуп кетишидин қорқмисун. Шуниңға қәсәм қилимәнки, бизгә хитайдин һеч қандақ иқтисадий пайда кәлмәйду, дәл әксичә биздин уларға иқтисадий пайда йетиватиду, бизниң қилидиған ишимиз, һәр вақит һәр йәрдә у йәрдики зулумни тохтимай аңлитишимиз керәк. Илим саһәсидикиләр вә сиясий йетәкчиләр буниң чарә-тәдбирлирини тепиши керәк. ‛түрк дөләтлири тәшкилати‚ ни бу мәсилә һәққидә сөз қилидиған һалға кәлтүрүшимиз керәк. Әгәр шәрқий түркистан мустәқил дөләт болған болса иди, бу тәшкилатниң ичидә йәр алған болатти, биз бир-биримиз билән қериндашларчә муамилә қилишимиз керәк, өзара бир биримизни қоллишимиз керәк” .

RFA/Arslan

 26-Сентәбир күни ечилған бу йиғин, уйғур академийәси вәхпи, дуня уйғур қурултийи вәхпи, шәрқий түркистан тәтқиқат вәхпи, уйғур тәтқиқат мәркизи вә уйғур һәрикити қатарлиқ тәшкилатларниң бирликтә уюштуруши билән өткүзүлгән.