Әнқәрәдә "уйғурларниң мусулман вә түрк кимликлиригә қарита зулум" намлиқ доклатни тонуштуруш паалийити өткүзүлди

Ихтиярий мухбиримиз әркин тарим
2021-09-24

Әнқәрәдә өткүзүлгән мухбирларни күтүвелиш йиғинида(оңдин) др. Әркин әкрәм, др. Қонуралп әрҗиласун, др. Анар сомунҗуоғлу. 2021-Йили сентәбир, түркийә.

RFA/Erkin Tarim

Уйғур елидә милйондин артуқ уйғур, қазақ қатарлиқ түркий хәлқләр кишилириниң җаза лагерлириға соланғанлиқи аллиқачан хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлири, аммиви тәшкилатлар вә бәзи һөкүмәтләрниң күчлүк наразилиқиға учрашқа башлиғаниди.

Шу тутқунларниң ичидә түркийәдә оқуп кәткән, түркийәдә уруқ-туғқанлири бар яки түркийәдә илмий муһакимә йиғинлириға қатнишип кәткән алий мәлуматлиқ зиялийларниңму барлиқи кишиләрниң диққәт-етибарини техиму қозғимақта. Бу сәвәб билән америкадики кишилик һоқуқ қурулуши билән әнқәрәдики уйғур тәтқиқат институти бирликтә "уйғурларниң мусулман вә түрк кимликлиригә қарита зулум" намлиқ доклатниң йоруққа чиққанлиқи мунасивити билән әнқәрәдә мухбирларни күтүвелиш йиғини өткүзүлди. Йиғинға чәтәллик журналистлар вә түркийәдики телевизийә вә гезитләрниң мухбирлири, парламент әзалири, "яхши" партийәси парламент әзаси фаһрәттин йоқуш әпәнди, бүйүк бирлик партийәси муавин рәиси алий кесәр әпәнди, келәчәк партийәси вәкиллири вә уйғур тәтқиқат институти мәсуллиридин болуп 40 әтрапида киши иштирак қилди.

Йиғинда алди билән әнқәрәдики һаҗи байрам университети профессори қонур алип әрҗиласун әпәнди мәзкур доклатни қисқичә тонуштуруп өтти. У, мундақ деди: "мениң сөз елишимдики мәқсәт мәзкур доклат һәққидә силәргә қисқичә мәлумат бериш. Доклат һазирғичә ашкариланған мәлуматлардин пайдилинип тәйярланған болуп, мәзкур доклат түркийәдин топланған мәлуматларни асас қилип туруп тәйярланған. Мәзкур доклат лагер шаһитлири биваситә бәргән мәлуматларға асаслинип туруп тәйярланған. Доклатта булардин сирт хитайниң уйғурларға елип бериватқан бесим сиясити тоғрисидики һөҗҗәт вә испатларғиму орун берилгән. Бу җәһәттин елип ейтқанда доклат наһайити муһим дәп ойлаймән".

Доклатта түркийәниң узун йиллардин буян уйғур мусапирлар вә уйғур паалийәтчиләр панаһлинидиған дөләт болуп кәлгәнлики, түркийәдә 50 миң әтрапида уйғур барлиқи, бу кишиләрниң түркийәдә алий мәктәп оқуш, тиҗарәт қилиш, хитайниң бесимидин қутулуш үчүн түркийәгә кәлгән кишиләрдин тәркиб тапқанлиқи баян қилинған. Доклатта йәнә түркийәдики бәзи уйғурларниң уйғурларниң һәқ вә һоқуқини қоғдаш үчүн хитайға қарши паалийәтләргә иштирак қилип, хитайни әйибләватқанлиқи, хитайниң түркийәдики бу уйғурларға қарита тәһдитиниң күчийиватқанлиқи, һәтта хитайниң түркийәгә җасус әвәтип уйғурларни көзитиватқанлиқи, түркийәдики уйғурларниң уруқ-туғқанлирини гөрүгә еливалғанлиқи, әң вәһимилик болғини хитайниң түркийә һөкүмитидин бәзи уйғурларни қайтуруп беришини тәләп қилип түркийәгә бесим ишлитиватқанлиқи оттуриға қоюлған.

Доклат тонуштурулғандин кейин "ийи", йәни "яхши" партийәси парламент әзаси фаһрәттин йоқуш әпәнди доклатқа юқири баһа берип, түркийә һөкүмитини қаттиқ әйибләп мундақ деди: "доклат наһайити яхши тәйярлинипту. Доклатта конкрет испат вә һөҗҗәтләргиму орун берилипту. Бу мәсилә наһайити чоң. юқирида әркин әкрәм муәллимму дәп өткәндәк хитай таҗавузчилириниң шәрқий түркистанни ютувелиш биләнла қалмай дуняниң бешиға бала-қаза елип келидиғанлиқи ениқ. Чүнки хитайниң кеңәймичилик сияситиниң қәдимдин бүгүнгичә башқа милләтләрниң бешиға немә бала-қазаларни елип кәлгәнликини һәммимиз билимиз. Буниңдин кейин хитайниң шәрқий түркистандики қериндашлиримизға елип бериватқан зулумини тохтитиш үчүн немиләрни қилишимиз керәк? хитайниң бу кеңәймичилик сияситигә қарши немиләрни қилишимиз керәк? бу һәқтә җиддий баш қатурушимиз керәк. Түркийә билән мунасивити бар дәп көп санда киши лагерға ташлинипту, һәтта түрмә җазасиға һөкүм қилинипту, биз түркийә һөкүмитини бу һәқтә көп қетим агаһландурған болсақму, бу мәсилигә таза көңүл бөлмәйватиду. Биз һөкүмәтниң бу қилмишлирини қаттиқ әйибләймиз. Биз парламентта бу мәсилини оттуриға қоюшни давам қилимиз".

Арқидин һаҗәттәпә университети хәлқара мунасивәтләр кәспий оқутқучиси анар сомунҗуоғлу ханим шәрқий түркистан мәсилисиниң инсаний вә виҗданий мәсилигә айланғанлиқини, шуңа түркийә башта түркий җумһурийәтләрниң бу мәсилигә көңүл бөлүши керәкликини оттуриға қойди.

Йиғинда уйғур кишилик һоқуқ қурулуши билән бирликтә бу доклатни тәйярлиған әнқәрәдики уйғур тәтқиқат иниститути мудири доктор әркин әкрәм әпәнди бу доклатни тәйярлаш җәряни, доклатниң әһмийити вә бу доклатни тонуштуруш йиғинини чақириштики мәқсити һәққидә тохталди. Йиғин ахирида зияритимизни қобул қилған доктор әркин әкрәм әпәнди, түркийәдә шәрқий түркистан дәвасини аңлитишта бәзи қийинчилиқларниң барлиқини, бу қийинчилиқларниң йеңиш үчүн бу паалийәтни өткүзгәнликини баян қилди.

Доктор әркин әкрәм әпәнди бүгүнки йиғинға иштирак қилған сиясий партийә мәсуллири вә мутәхәссисләрниң уйғур мәсилисигә көңүл бөлидиған сиясий партийәләрниң мәсуллири икәнликини, уларниң инкасиға қариғанда йиғинниң яхши өткәнликиини баян қилди.

Доктор әркин әкрәм әпәнди уйғур тәтқиқат институтиниң һазирғичә иккиси тәрҗимә қилинған доклат болуп җәмий 8 доклат чиқарғанлиқини баян қилди.

"уйғурларниң мусулман вә түрк кимликлиригә қарита зулум" намлиқ доклат инглиз тили билән түрк тилида тәйярланған. Йиғин ахирида уйғур кишилик һоқуқ қурулуши мәсули өмәр қанат әпәндиниң әвәткән хети оқуп өтүлди. У, хетидә уйғур кишилик һоқуқ қурулуши тоғрисида мәлумат бәргәндин кейин түркийә һөкүмитини уйғурларға игә чиқишқа чақирған.