Eqide polat: “Apa qorqmang! biz sizni choqum qutquzimiz!”

Muxbirimiz nur'iman
2022.12.15
Proféssor rahile dawutning késilip ketkenliki we türmide jaza mudditini ötewatqanliqi ashkarilandi Medeniyet insanshunasliqi we Uyghur folklori saheside xelq'arada étirap qilin'ghan yuqiri derijilik tetqiqatchi proféssor rahile dawut mazar tetqiqati qiliwatqan mezgilliride yerlik ahalilerdin uchur toplawatqan körünüshlerning biri.
Lisa Ross

“Bügün apam rahile dawutning türmige tashlan'ghanliqining 5 yilliqi. Apam hayatida Uyghur medeniyiti üchün ghayet zor qurbanliq berdi. Eger bu besh yilda u tutqunda bolmighan bolsa dunya üchün téximu zor töhpilerni qoshqan bolatti”.

2017-Yili 12-aydin biri tutqunda turuwatqan shinjang uniwérsitéti filologiye institutining profisori, xelq'arada tonulghan folklorshunas rahile dawutning qizi eqide polat 13-dékabir özining tiwittér bétide yazghan yuqiridiki jümliliri arqiliq apisi rahile dawutning 5 yildin buyan tutqunda ikenlikini tekrar xelq'araning diqqitige saldi.

Rahile dawutning 2017-yili 12-ayda uruq-tughqanlirigha özining ürümchidin béyjinggha baridighan ayropilan'gha chiqishqa teyyarliq qiliwatqanliqini éytqanliqi rahile dawut heqqidiki axirqi uchur bolup, shuningdin kéyin u iz-déreksiz ghayib bolghan. Rahile dawutning amérikadiki qizi eqide polatmu apisining nede ikenliki, néme üchün tutulghanliqi heqqide héchqandaq melumatqa érishelmigen.

Rahile dawut ghayib bolghanliqining üch yilliqi munasiwiti bilen, uning dunyaning herqaysi jayliridiki dostliri we kesipdashliri uninggha bir widéyoluq salam yollap, uni küchlük bolushqa ilhamlandurdi.
Rahile dawut ghayib bolghanliqining üch yilliqi munasiwiti bilen, uning dunyaning herqaysi jayliridiki dostliri we kesipdashliri uninggha bir widéyoluq salam yollap, uni küchlük bolushqa ilhamlandurdi.
freemymom.org

Radiyomiz 2017-yilidin bashlap rahile dawut heqqidiki tekshürüp éniqlashliri dawamida rahile dawutning késilip bolghanliqi we nöwette türmide jaza mudditini ötewatqanliqi, shundaqla bu toghriliq shinjang uniwérsitétida mexsus uqturush qilin'ghanliqi ashkarilan'ghanidi. Eqidening radiyomizgha bildürüshiche, u hazirghiche apisidin héchqandaq xewer alalmighan.

Eqide radiyomigha qilghan sözide apisi rahile dawutning bigunah türmige solan'ghan bashqa Uyghur ziyaliylirigha oxshash Uyghurlarning kimlikini saqlap qilishta aldinqi septe turup xizmet qilghan bir tetqiqatchi ikenlikini tekitlidi.

U yene mundaq dédi: “Eger apam mushu ötken besh yilda öz xizmitini qilalighan bolsa, Uyghur medeniyiti dunya medeniyitining bir qismi bolush süpiti bilen dunya medeniyiti üchünmu zor töhpilerni qoshqan bolatti”.

Rahile dawut xeter astidiki alimlarni qutquzush teshkilati teripidin 2020-yilliq “Tepekkur jasariti” mukapatigha érishken. Rahile dawut 2017-yil 12-ayda tutqun qilin'ghandin buyan köpligen ammiwi teshkilatlar, uniwérsitétlar we tetqiqat orunliri uning teqdirige köngül bölüp kéliwatqan bolup, ötken yili “Oslo erkinlik munbiri” de rahile dawutqa erkinlik telep qilin'ghan. Amérika dölet mejlisi xitay ishliri ijra'iye komitéti bu yil 11-awghust küni özining resmiy tiwittér bétide uchur yollap, xitay hökümitidin rahile dawutni qoyup bérishini telep qilghan.

Jorji washin'gton uniwérsitéti tarix we xelq'ara munasiwetler bölümining yardemchi proféssori érik shlussél ependining radiyomizgha bildürüshiche, u 2016-2017-yilliri bir qanche qétim rahile dawut bilen yüz turane körüshken we Uyghur medeniyiti, tarixi heqqide pikirlishish pursitige érishkeniken. U rahile dawutning besh yildin buyan tutqunda turuwatqanliqigha tolimu epsuslinidighanliqini bildürdi.

Tutqundiki doktor rahile dawutqa bérilgen 2020-yilliq xelq'ara “Tepekkur jasariti” mukapati.
Tutqundiki doktor rahile dawutqa bérilgen 2020-yilliq xelq'ara “Tepekkur jasariti” mukapati.

U mundaq dédi: “Proféssor rahile dawut étnografiye, folklor, tarix, jemiyeshunasliq qatarliq sahelerde Uyghurlarning arisidin chiqqan dangliq ziyaliylarning biri idi we hazirmu shundaq. Proféssor rahile dawut peqet élip barghan tetqiqatliri üchün dunyagha dangliq bolmidi, u ijadchanliqi we adimiyliki bilenmu könglimizde yuqiri orun alghan. U pütün dunyadiki kesip ehlilirini bir yerge jem qilghan. Uninggha we qilghan xizmetlirige shundaq hörmitim bar. Mushundaq bir ilim ehlining ilim sahesidin yoqi'itwétilishi pütün dunya üchün zor bir yoqitish. Uning Uyghurlar toghriliq her sahede qilghan xizmetlirini oylighanda, rahile dawutning yoqluqi elwette Uyghur jem'iyiti üchün zor yoqitish bolup hésablinidu. Uning tetqiqatliri Uyghurlarning kündilik hayatini gewdilendürgen. Xitay hökümiti menggü chüshinip bolalmaydighan Uyghurlarning normal ijtima'iy pa'aliyetlirini yorutqan. Men uning tetqiqatlirini pütün dunya üchün we uning öz xelqi üchün nahayiti muhim we qimmetlik töhpe dep qaraymen”.

Rahile dawut özining tetqiqatida ilgiri köp qétim xitay medeniyet ministirliqining mukapatliri we tetqiqat fondlirigha érishken bolup, Uyghur medeniyitige a'it köpligen kitab-maqalilarni élan qilghan. Uning Uyghurlarning mazarliq medeniyitige a'it élip barghan tetqiqati “Uyghur mazarliri” namliq kitabi bu sahediki ilim ehliliri arisida zor tesir qozghighan. Mezkur kitab amérikadiki fotograf, medeniyet tetqiqatchisi liza roz xanim tartqan Uyghur mazarliri heqqidiki foto resimler kirgüzülüp, in'gliz tilida neshr qilin'ghan. Rahile dawut tutqun qilinishtin ilgiri, köp qétim amérikadiki uniwérsitétlargha kélip, Uyghur folkloridin ders bergen.

Érik shlussél ependi xitay hökümitining rahile dawutni tutqun qilishining sewebliri heqqide toxtilip mundaq dédi: “Shi jinping rehberlikidiki xitay kompartiyesi tarixi matériyallarni ishlitip turup özining hökümranliqini we térritoriyesini qurushqa nahayiti küchewatidu. Tarixni özining siyasetlirini yürgüzüsh üchün qoral qilip ishlitiwatidu. Bu xil ilimni özining hakimiyiti üchün ishlitish kishini chöchütidu. Yalqun rozigha oxshash kitab tüzgen ziyaliylarning tutqun qilinishi buning yene bir misali. Xitay hökümiti Uyghur balilirining öz yurtining we ejdadlirining tarixini bilip chong bolushini xalimaydu. Shunglashqa xitay hökümitining rahile dawutni qolgha ilishi heyran qalarliq emes. Chünki rahile dawutning tetqiqatliri Uyghurlarning mewjutluqini her xil shekilde yorutup bergen. Bu xitay hökümitining sizip bergen ramkisigha chüshmigen. Xitay hökümiti siyasiy bolmisimu her qandaq bir perqliq oy-pikirdin qorqqan. Ular Uyghurlarning her qandaq bir shekilde özining tarixi heqqide oylinishini öginishidinmu qorqqan. Chünki tarixini bilish kishilerni bügüni we kelgüsi heqqide pikir qilishqa ündeydu”.

Ziyaritimizning axirida érik shlussél ependi radiyo dolqunliri arqiliq tutqundiki rahile dawut xanimgha yürek sözlirini bayan qildi: “Sizning qizingiz bixeter, u nahayiti tirishiwatidu. Bir tetqiqatchi bolush süpitim bilen shuni déyeleymenki, biz sizni héch untup qalmiduq, hem hergiz untup qalmaymiz. Biz qolimizdin kélishiche sizning ilmi emgekliringizning qedrini qilishqa, pikirliringizge ige chéqishqa we qiliwatqan xizmitimizning merkizige qoyushqa tirishimiz. Shunga gerche rahile dawut tutqunda bolsimu, uning idiyesi erkinlikte. Biz sizning bir küni türmidin chiqishingizni, xalighiningizche erkin yashishingizni ümid qilimiz we shuning üchün tirishimiz”.

Eqide polat 5 yildin buyan apisini xitayning türmisidin qutquzush üchün izchil tiriship kéliwatqanidi. U xitay hökümitidin apisini we apisigha oxshash tutqunda turuwatqan Uyghurlarni qoyup bérishni telep qildi. U ziyaritimizning axirda apisigha yürek sözini éytip mundaq dédi: “Apa qorqmang! biz sizni choqum qutquzimiz!”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.