Xitayning “Eqliy iqtidarliq kan qurulush sistémisi” gha yoshurun'ghan Uyghur qismetliri

Uyghur élining kan bayliqi menbeliri xitayning énérgiye istratégiyesi üchün intayin muhim bolup, xitay hökümiti yéqindin buyan Uyghur élining kanchiliq tereqqiyatini “Ünüm, bixeterlik we iqtisadiy nep” ke érishtüridighan eqliy iqtidarliq pen-téxnika bilen ilgiri sürgenliki hemde qoshna döletler bilen bolghan hemkarliqni kücheytkenlikidin maxtanmaqta.

Xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” ning xewiridin qarighanda, 18-iyuldin 20-iyulghiche “Yipek yoli kan hemkarliq munbiri” we “Xitay shinjang xelq'ara kanchiliq we üsküniler körgezmisi” hemde “Xitay shinjang xelq'ara kömür sana'iti körgezmisi” ürümchidiki xelq'ara körgezme merkizide ötküzülgen. Mezkur körgezmide Uyghur élining kömür kan qurulushi tereqqiyatida eqliy iqtidarliq qézish-qidirip tekshürüsh apparatliri, eqliy iqtidarliq tiransport we ademsiz uchqular bilen meshghulat qilishni ishqa ashurush qatarliq ilghar pen-téxnika netijiliri qollinilghanliqi teshwiq qilin'ghan.

Amérikadiki “Chikago uniwérsitéti” ning tekliplik piroféssori, kishilik hoquq adwokati we xitay weziyiti analizchisi téng byaw xitayning nöwette keng-kölemlik omumlashturushqa yüzlendürüwatqan atalmish “Ünüm we bixeter” likke ige eqliy iqtidarliq kan qurulush qélipi heqqide öz pikrini éytti.

“Hemmige ayan bolghinidek, xitayning her qaysi jayliridiki kömür kanliri we yuqiri derijidiki bashqa xeterlik bashqa ishlepchiqirish karxanilirida nurghun mesililer mewjut. Chünki bular, chirikleshken emeldarlarni öz ichige alghan bashqurush-nazaretchilik qurulmisining nacharliqi we eng asasiy emgek hoquqinimu qoghdimasliqi qatarliq bir pütün sistémiliq bashqurush mesilisige chétilidu. Halbuki, bu bir yürüsh tüzülme sistémisining qandaq yürgüzülüshi xitayda tügimes ixtilaplarni keltürüp chiqardi. Shundaq éytishqa boliduki, xitay hökümitining peqet eqliy iqtidarliq kömür kan qurulushigha yaki bir qisim yéngi téxnikilargha tayinish arqiliqla özide mewjut bolghan pütkül mesililerni yaxshilishi mumkin emes. Belkim hazir kan qurulushlirida melum jehettin téxnikiliq ilgirilesh bolushi mumkin, emma uning pütkül emgek hoquqi we ishlepchiqirish bixeterlikini qoghdash jehette yardimi bolmaydu dep qaraymen.”

Kishilik hoquq adwokati téng byawning qarishiche, xitay hökümitining nöwette eqliy iqtidarliq pen-téxnika qolliniwatqan kanchiliq qurulushi ularning teshwiq qilghinidek “Iqtisadiy nep” yetküzelishi qiyin iken. Chünki, xitay hökümitining amérika we gherb elliri bilen bolghan munasiwiti barghanséri nacharlishiwatqan peytte, uning iqtisadining téximu chong awarichiliklerge duch kélishi éniq iken. Shunga bu xil ehwalda, xitayning ilgiriki yuqiri iqtisadiy tereqqiyatini eslige keltürelishi mumkin emes iken. Halbuki, xitayning “Eqliy iqtidarliq kan qurulush sistémisi” ni omumlashturushi mahiyette, Uyghur élidiki xitay köchmenlirini yenimu köpeytidiken. U bu heqte mundaq dédi:

“Melumki, nurghun Uyghurlar shinjang sirtidiki bashqa jaylargha mejburiy emgekke ewetilgen. Buningdin bashqa, xitay kompartiyesi ichkiri ölkilerdin kelgen xitay ahalilirini Uyghur rayonida olturaqlishishqa we ishleshke ilhamlandurdi. U yerde soda qilish üchün nurghun étibar siyasetliri otturigha qoyuldi. Mahiyette bumu bir xil mustemlike qilish usuli bolup, Uyghur rayonidiki xitaylarning nisbitini ashurush, emeliyette, xitay kompartiyesining Uyghur élide yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq jinayi siyasitide basqan bir qedimi hésablinidu.”

Wahalenki, xitayning “Yershari waqti” torining béyjing we aqsuda turushluq muxbirining 28-iyuldiki xewiride, Uyghur élidiki eqliy iqtidarliq kanlarda sün'iy eqil téxnikisi we mehsulatlirining rayondiki kan bayliqlirini qézishta ünüm we bixeterlikni ashurup, qoshna döletler bilen bolghan hemkarliqni kücheytidighanliqi heqqide dawrang sélin'ghan. Xewerde yene, kömür zapisi miqdari 502 milyon tonna bolghan Uyghur rayonining jenubiy qismidiki eng chong kömür bazisi “Xitay shuku'ang guruhi tengritagh kan shirkiti” ning yéqinqi yillardin buyan yéshil eqliy iqtidarliq kan qélipini ünümlük we aktipliq bilen barliqqa keltürgenliki örnek qilip körsitilgen.

Gé'ologiye sahediki mutexessislerdin, yaponiyede tebi'iy jughrapiye penliri boyiche doktorluq alghan, hazir en'gliyede yashawatqan doktor gülmire berdash xanim bu heqtiki inkasida, eqliy iqtidarliq kan qurulushi tereqqiyatining Uyghur élidiki kan-meden bayliqlirining pilansiz türde keng-kölemlik échilip talan-taraj qilinishini kücheytidighanliqini izahlidi. U yene, bu xil yüzlinishning rayonning ékologiyelik muhit bulghinishini éghirlashturushtin mustesna emeslikini tekitlep ötti.

Shi jinping hakimiyet yürgüzgendin buyan, Uyghur éli atalmish “Bir belbagh bir yol” qurulushidiki “Énérgiye bazisi” qilip békitilgenidi. Shuningdin étibaren, Uyghur éli xitayni énérgiye bilen teminleydighan asasliq we eng chong bazigha aylandurulghan. Halbuki Uyghur élidin chiqqan kan bayliqliri mehsulatliri Uyghur mejburiy emgiki eng éghir bolghan sahelerning biri bolup, 11-iyul küni amérikadiki kishilik hoquqni közitish teshkilati kündilik qiziq nuqta sehipiside mexsus maqale élan qilip, “Yawropa birliki, shinjang alyuminni mejburiy emgek sanliq melumat ambirigha qoshushi kérek” dégen teshebbusni otturigha qoyghanidi. Shundaqla yene mezkur teshkilat amérika bilen masliship xitayning dölet organlirining qatnishishidiki mejburiy emgekke sélish qilmishlirigha taqabil turush kéreklikini eskertkenidi.

“Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqatchisi hénriy shajéwiski (Henryk Szadziewski) nöwettiki weziyet boyiche tehlil qilghanda, xitayning “Eqliy iqtidarliq kan qurulush sistémisi” ni Uyghur élide kéngeytip qurushining kelgüside rayondiki Uyghur mejburiy emgiki we xitay nopusining köpiyishini keltürüp chiqiridighanliqini mölcherleshning tes emeslikini ilgiri sürüp mundaq dédi.

“C4ADS Xitayning Uyghur rayonidiki kan sana'itini kéngeytishining mejburiy emgekni éghirlashturidighanliqi heqqide élip barghan birqisim tetqiqatliri arqiliq Uyghur rayonidiki birqisim kanchiliq kesipliride mejburiy emgekke sélish xewpining yuqiriliqini otturigha qoydi. Shundaqla, ular yene Uyghur rayonidiki bu kan shirketlirini iz qoghlap tekshürüshi netijiside, bu shirketlerning kan hoquqini yötkishining éshishigha egiship, shirket igidarliq hoquqining qandaq bolushidin qet'iynezer, mejburiy emgek shara'itigha duch kelgenlerning köpiyishini perez qilalaydighanliqini ashkarilidi. Shunga men éytalaymenki, élan qilin'ghan doklatlargha asasen, xitaydiki alahide kömür kan qurulushi sahesidila emes, belki iqtisadning bashqa saheliridimu xitay da'irilirining töwen tennerxliq emgek yeni, mejburiy emgektin paydiliniwatqanliqini jezm qilishqa bolidu, elwette.”

Yuqiriqi mutexessislerning qarishiche, gerche, xitay özining “Eqliy iqtidarliq kan qurulush sistémisi” ni tereqqiy qildurghanliqidin maxtansimu biraq, buning arqisigha Uyghur mejburiy emgiki, rayonni xitaylashturush we ékologiyelik muhit weyranchiliqi qatarliqlarning yoshurun'ghanliqining dawamliq endishe qozghishi mumkin iken.