Мутәхәссисләр әрдоғанниң б д т дики нутуқида уйғур мәсилисини шәртлик тилға елишиға қарита инкас қайтурди

21-Сентәбир күни бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң ню-йорктики баш шитабида ечилған 76-нөвәтлик омумий йиғинида сөз қилған түркийә президенти рәҗәп таййип әрдоған уйғур мәсилисини тилға алған.

У мундақ дегән: “хитайниң земин пүтүнликини нәзәрдә тутқан һалда, мусулман уйғур түрклириниң әқәллий һәқ вә һоқуқини қоғдаш үчүн техиму көп тиришчанлиқлар көрситилиши керәкликигә ишинимиз.”

Президент рәҗәп таййип әдоған 20 йилдин буян түркийәни идарә қилип келиватқан адаләт вә тәрәққият партийәсиниң рәислик вәзиписиниму өтәп кәлмәктә. Һазирғичә президент әрдоған 3 қетим бирләшкән дөләтләр тәшкилати омумий йиғинида сөз қилған. У дуняниң һәр қайси җайлирида езиливатқан мусулманларниң мәсилисини тилға алған болсиму, әмма уйғур мәсилини тилға алмиған иди. Бу қетим униң уйғур мәсилисини тилға елишидики сәвәб немә? униң бу баянатниң әһмийити немә? биз бу һәқтә түрк вә уйғур мутәхәссисләр һәмдә түркийәдики парламент әзалири билән телефон сөһбити елип бардуқ.

“зәфәр” партийәсиниң баш катипи, парламент әзаси исмайил қонҗуқ әпәнди түркийә президенти рәҗәп таййип әрдоғанниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатида уйғур мәсилисини тунҗи қетим тилға алғанлиқи үчүн бу баянатниң әһмийәтлик икәнликини, лекин буниң йетәрлик әмәсликини баян қилди. У мундақ деди: “бу сөз тунҗи қетим дейилгән болғачқа шәрқий түркистан дәваси үчүн кишини сөйүндүриду. Лекин әсли муһим мәсилә шәрқий түркистан хәлқиниң ассимилатсийәгә учраватқанлиқи, искәнҗә вә бесимға дуч келиватқанлиқи, шундақла хитайниң уйғурдин ибарәт бир милләтни йоқ қилишқа уруниватқанлиқидур. У пикрини чүшинишлик, ениқ җүмлиләр билән дегән болса техиму яхши болған болатти. Мәнчә, президентимиз рәҗәп таййип әрдоғанниң бу баянати шәрқий түркистанлиқ уйғур қериндашлиримизниму таза бәк хушал қилалмиди, дәп ойлаймән.”

“ийи” партийәсидин болған парламент әзаси фаһрәттин йоқуш әпәнди әслидә б д т да уйғур мәсилисини оттуриға қоюшқа тегишлик дөләтниң түркийә икәнликини, лекин һазирқи һөкүмәтнниң 20 йилдин буян буни орундимиғанлиқини илгири сүрүп, мундақ деди: “шәрқий түркистан мәсилисини дуняда биринчи болуп оттуриға қоюшқа тегишлик дөләт түркийә иди, лекин түркийә бу мәсилигә дегүдәк көңүл бөлмиди. Адаләт вә тәрәққият партийәси түркийәни идарә қилған 20 йил ичидә шәрқий түркистан мәсилиси билән кари болмиди. Әмма әрдоғанниң б д т да бу мәсилини оттуриға қоюши у башчилиқ қиливатқан һөкүмәтниң түркийәдики абройини яхшилаш үчүндур. Сайлам йеқинлишиватқан бүгүнки күндә буни дейиш арқилиқ түрк хәлқиниң наразилиқини бесиқтурай дегән болуши мумкин. Уйғурлар тоғрисидики бу сөзини бундин кейин изчил һалда демисә, буниң бир пайдиси йоқ.”

Әнқәрәдики уйғур тәтқиқат иниститутиниң мудири, истиратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәнди, буниң түркийә президенти рәҗәп таййип әрдоғанниң 2009-йилидин кейин иккичи қетим хитайға қарита қаттиқрақ баянат бериши икәнликини, буниң 3 сәвәби барлиқини оттуриға қойди.

Истанбулдики ибни халдун университети хәлқара мунасивәтләр кәспиниң докторанти мәвлан тәңриқут әпәнди түркийә билән хитай оттурисидики мунасивәтниң тәрәққий қиливатқанлиқи йезиливатқан болсиму, әмәлийәттә түркийәниң өзи күтиватқан мәнпәәткә еришәлмигәнликини, униң үстигә һәр қайси дөләтләрниң бесимиға қаримастин хитайниң җаза лагерлирини техиғичә тақимиғанлиқини, шу сәвәбтин бу қетим әрдоғанниң уйғур мәсилисини тилға елишқа мәҗбур болғанлиқини тәкитләп өтти.

Пешқәдәм паалийәтчи, шәрқий түркистан вәхписиниң сабиқ рәиси һамутхан гөктүрк әпәнди уйғур мәсилисидә түркийә һөкүмитиниң түркийәдики аммивий тәшкилатлар, өктичи партийәләр вә хәлқ амисиниң бесимиға учраватқанлиқини, униң үстигә түркийәдә президент сайлиминиң йеқинлишиватқанлиқини, шуңа президент әрдоғанниң бундақ баянат беришкә мәҗбур болғанлиқини баян қилди.

Әрдоған нутуқида гәрчә хитайни биваситә тилға елип әйиблимигән болсиму, әмма у уйғурларниң әқәллий һәқ вә һоқуқини қоғдашқа хитайниң тиришчанлиқ көрситиши керәкликини б д т омумий йиғинида тәкитлиши муһим әһмийәткә игә, дәп қаралмақта. Мәвлан тәңриқут әпәндиму рәҗәп таййип әрдоғанниң бундақ бир баянат беришиниң әһмийәтлик икәнликини, америка билән бир сорунда уйғур мәсилисини оттуриға қоюшиниң кишини ойға салидиғанлиқини билдүрди.