Mutexessisler erdoghanning b d t diki nutuqida Uyghur mesilisini shertlik tilgha élishigha qarita inkas qayturdi

21-Séntebir küni birleshken döletler teshkilatining nyu-yorktiki bash shitabida échilghan 76-nöwetlik omumiy yighinida söz qilghan türkiye prézidénti rejep tayyip erdoghan Uyghur mesilisini tilgha alghan.

U mundaq dégen: “Xitayning zémin pütünlikini nezerde tutqan halda, musulman Uyghur türklirining eqelliy heq we hoquqini qoghdash üchün téximu köp tirishchanliqlar körsitilishi kéreklikige ishinimiz.”

Prézidént rejep tayyip edoghan 20 yildin buyan türkiyeni idare qilip kéliwatqan adalet we tereqqiyat partiyesining re'islik wezipisinimu ötep kelmekte. Hazirghiche prézidént erdoghan 3 qétim birleshken döletler teshkilati omumiy yighinida söz qilghan. U dunyaning her qaysi jaylirida éziliwatqan musulmanlarning mesilisini tilgha alghan bolsimu, emma Uyghur mesilini tilgha almighan idi. Bu qétim uning Uyghur mesilisini tilgha élishidiki seweb néme? uning bu bayanatning ehmiyiti néme? biz bu heqte türk we Uyghur mutexessisler hemde türkiyediki parlamént ezaliri bilen téléfon söhbiti élip barduq.

“Zefer” partiyesining bash katipi, parlamént ezasi ismayil qonjuq ependi türkiye prézidénti rejep tayyip erdoghanning birleshken döletler teshkilatida Uyghur mesilisini tunji qétim tilgha alghanliqi üchün bu bayanatning ehmiyetlik ikenlikini, lékin buning yéterlik emeslikini bayan qildi. U mundaq dédi: “Bu söz tunji qétim déyilgen bolghachqa sherqiy türkistan dewasi üchün kishini söyündüridu. Lékin esli muhim mesile sherqiy türkistan xelqining assimilatsiyege uchrawatqanliqi, iskenje we bésimgha duch kéliwatqanliqi, shundaqla xitayning Uyghurdin ibaret bir milletni yoq qilishqa uruniwatqanliqidur. U pikrini chüshinishlik, éniq jümliler bilen dégen bolsa téximu yaxshi bolghan bolatti. Menche, prézidéntimiz rejep tayyip erdoghanning bu bayanati sherqiy türkistanliq Uyghur qérindashlirimiznimu taza bek xushal qilalmidi, dep oylaymen.”

“Iyi” partiyesidin bolghan parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi eslide b d t da Uyghur mesilisini otturigha qoyushqa tégishlik döletning türkiye ikenlikini, lékin hazirqi hökümetnning 20 yildin buyan buni orundimighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Sherqiy türkistan mesilisini dunyada birinchi bolup otturigha qoyushqa tégishlik dölet türkiye idi, lékin türkiye bu mesilige dégüdek köngül bölmidi. Adalet we tereqqiyat partiyesi türkiyeni idare qilghan 20 yil ichide sherqiy türkistan mesilisi bilen kari bolmidi. Emma erdoghanning b d t da bu mesilini otturigha qoyushi u bashchiliq qiliwatqan hökümetning türkiyediki abroyini yaxshilash üchündur. Saylam yéqinlishiwatqan bügünki künde buni déyish arqiliq türk xelqining naraziliqini bésiqturay dégen bolushi mumkin. Uyghurlar toghrisidiki bu sözini bundin kéyin izchil halda démise, buning bir paydisi yoq.”

Enqerediki Uyghur tetqiqat inistitutining mudiri, istiratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi, buning türkiye prézidénti rejep tayyip erdoghanning 2009-yilidin kéyin ikkichi qétim xitaygha qarita qattiqraq bayanat bérishi ikenlikini, buning 3 sewebi barliqini otturigha qoydi.

Istanbuldiki ibni xaldun uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining doktoranti mewlan tengriqut ependi türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwetning tereqqiy qiliwatqanliqi yéziliwatqan bolsimu, emeliyette türkiyening özi kütiwatqan menpe'etke érishelmigenlikini, uning üstige her qaysi döletlerning bésimigha qarimastin xitayning jaza lagérlirini téxighiche taqimighanliqini, shu sewebtin bu qétim erdoghanning Uyghur mesilisini tilgha élishqa mejbur bolghanliqini tekitlep ötti.

Péshqedem pa'aliyetchi, sherqiy türkistan wexpisining sabiq re'isi hamutxan göktürk ependi Uyghur mesiliside türkiye hökümitining türkiyediki ammiwiy teshkilatlar, öktichi partiyeler we xelq amisining bésimigha uchrawatqanliqini, uning üstige türkiyede prézidént saylimining yéqinlishiwatqanliqini, shunga prézidént erdoghanning bundaq bayanat bérishke mejbur bolghanliqini bayan qildi.

Erdoghan nutuqida gerche xitayni biwasite tilgha élip eyiblimigen bolsimu, emma u Uyghurlarning eqelliy heq we hoquqini qoghdashqa xitayning tirishchanliq körsitishi kéreklikini b d t omumiy yighinida tekitlishi muhim ehmiyetke ige, dep qaralmaqta. Mewlan tengriqut ependimu rejep tayyip erdoghanning bundaq bir bayanat bérishining ehmiyetlik ikenlikini, amérika bilen bir sorunda Uyghur mesilisini otturigha qoyushining kishini oygha salidighanliqini bildürdi.