Әрәб дөләтлири иттипақи вәкиллири қәшқәрни зиярәт қилғандин кейин, хитайниң уйғур сияситини қоллиди

“хитай-әрәб әллири һәмкарлиқ мунбири” ниң 18-қетимлиқ башлиқлар учришиши йиғиниға кәлгән “әрәб әллири иттипақи” вәкилләр өмики қәшқәр шәһиридики тәштәк базирида. 30-Май, қәшқәр

 5-Айниң 30-күни чүштин кейин, “хитай-әрәб дөләтлири һәмкарлиқ мунбири” ниң 18-қетимлиқ башлиқлар учришиши йиғиниға кәлгән “әрәб әллири иттипақи” вәкилләр өмикидин 34 адәм қәшқәргә келип, қәшқәр кона шәһири, һейтгаһ җамәси, конашәһәр наһийәси қол һүнәрвәнчилик кәнтини зиярәт қилған.

500 Йиллиқ тарихқа игә һейтгаһ җамәси имам-хатиплири зиярәт әһлигә бу җамәдә җамаәтниң бәш вақит намазни җайида оқуйдиғанлиқини, “һөкүмәтниң ярдими билән мәсчит шараитиниң яхшиланғанлиқи” ни ейтқан.

 “шинҗаң гезити” торида елан қилинған бу хәвәргә көрә, мисир вә пәләстиндин кәлгән вәкилләр “өзгәртип ясалған қәшқәр қәдимий шәһириниң қурулушидин зоқланғанлиқини, һәр милләтниң хушал-хурам яшаватқанлиқини, диндарлар билән динсизларниңму бир йәрдә биллә өтүватқанлиқини, буниңдин шинҗаңниң һәқиқий әһвалини көргәнликини” махташқан.

Хитай тәшвиқатлири “шинҗаңниң һәқиқий әһвали бу” дейиш арқилиқ, ғәрб таратқулириниң уйғур райони һәққидә берип келиватқан хәвәрлирини ялғанға чиқармақчи болған.

 “шинҗаңниң һәқиқий әһвали” әҗәба буму? қәшқәргә барған бу әрәб әллири вәкиллири қәшқәрдә чеқип ташланған мәсчит-мазарлиқларни, өткән йили дәл мушу күнләрдә “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” дә ашкариланған, қәшқәр конашәһәр наһийәсидинла түрмә-лагерларға соланған миңлиған инсанларни билмәмду?

Американиң ақиллар мәркизидин “като институти” ниң алий тәтқиқатчиси мустафа ақйол бу һәқтә мундақ деди: “мәнчә хитай бу йәрдә өзигә охшаш мустәбит дөләтләргә хас устилиқ билән оюн ойнаватиду. Хитай бир яқтин уйғурлар, һәтта туңганларниң дини вә мәдәнийитини йоқитишқа урунса, бир яқтин буни йошуруш үчүн шаһидларни қорқитиш вә ялған тәшвиқат елип бериш билән шуғулланмақта. Хитай бир яқтин ирқий қирғинчилиққа мунасивәтлик учурларни қаттиқ контрол қилса, бир яқтин мусулманлар дунясиға пүтүнләй башқа йүзини көрситиду. Уларниң бу вәкилләр өмикини зиярәткә орунлаштурушиму тамамән хитай тоғрулуқ көз боямчилиқ қилиштур” .

 “америка ислами мунасивәтләр кеңиши” ниң һөкүмәт ишлириға мәсул директори роберт мәккав (Robert McCaw) әрәб дөләтлири вәкиллири өмикиниң уйғур райониға зиярәткә келиши әмәлийәттә бу райондики ирқий қирғинчилиқни қоллиғанлиқи икәнликини билдүрүп мундақ деди: “хитай һөкүмити түркий хәлқ мусулманлири вә башқа милләтләргә ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқан әһвалда ислам дөләтлири әмәлдарлириниң хитайға берип у җинайәтни йошурушқа хизмәт қилиши кишини үмидсизләндүриду. Мусулман дөләтлири әслидә өз қериндашлири вә диндашлири үчүн орнидин дәс туруши, буни иқтисадий мәнпәәттин үстүн қоюши, хитайниң мусулман милләтләргә қиливатқан зулумиға қарши гәп қилиши керәк иди. Биз мусулман дөләтлирини чәтәлдики мусулман қериндашлири үчүн яхширақ бир иш қилишқа чақирип келиватимиз” .

Хитай бир яқтин әрәб-ислам әллириниң америка вә ғәрб әллиригә болған өчмәнликидин пайдилинип уларни йениға тартса, бир яқтин хитайда диний зиянкәшликниң йоқлуқини, “мусулманларниң бәхтлик яшаватқанлиқи” ни тәшвиқ қилип кәлгән һәмдә әрәб-ислам дөләтлири өмәклирини хитайға давамлиқ тәклип қилип, ғәрб әллиригә тақиған ишикини уларға кәң ечивәткән.

 Бу йил 1-айниң бешида, сәуди әрәбистан, мисир, бәһрәйн, әрәб бирләшмә хәлипилики қатарлиқ 14 дөләттин кәлгән, 30 өлимадин тәшкилләнгән вәкилләр өмики уйғур районини зиярәт қилған болуп, буларни “дуня мусулманлири кеңиши” уюштурғаниди. Мәзкур кеңәшниң рәиси ели рашид әл нуәйми хитайниң аталмиш “террорлуққа зәрбә бериш һәрикити” ни махтиғаниди.

Мустафа ақйол әпәндиниң билдүрүшичә, хитайниң даим демократик дөләтләрдин әмәс, бәлки әрәб әллиридин вәкилләр өмики тәклип қилиши хитайниң еһтияҗиға мас келидиған тәшвиқат үчүн икән. Бу һәқтә у мундақ деди: “әгәр америка яки явропада мусулманларға қарши бир иш йүз бәргән болса, уни әйнән язғили, тивиттерға чиқарғили болиду, кишиләр тивиттерда бу һәқтә муназирилишиду. Телевизийә вә тор қаналлири буни әркин хәвәр қилиду, һәммә нәрсә айдиң. Әмма хитайдәк мустәбит дөләттә сиз хәвәрни қамал қилисиз, андин дуняға уни башқичә көрситисиз, һәқиқий әһвални йошурисиз, көз боямчилиқ қилисиз. Хитай дәл мушундақ қиливатиду. Әпсуслинарлиқи шуки, нурғун мусулман дөләтлири, уларниң рәһбәрлири вә сиясий вәкиллири бу сахта учур дамиға чүшти” .

 “ислам дөләтлири иттипақи” вәкиллири қәшқәр конашәһәр наһийәси оғусақ базири оғусақ кәнтини зиярәт қилған; бу кәнт 150 йиллиқ чалғу әсваб ясаш тарихиға игә җай болуп, 2000-йил хитай һөкүмити тәрипидин “хитай шинҗаң миллий чалғулар кәнти” дәп нам берилгән, 2011-йил “дөләт дәриҗилик ғәйрий маддий мәдәнийәт мираслири ишләпчиқирилидиған вә қоғдилидиған үлгилик җай” болуп баһаланған.

Хәвәрдә ейтилишичә, суданниң хитайда турушлуқ әлчиси буни көрүп, “хитай һөкүмити һәр милләтниң әнәниви мәдәнийити вә ғәйрий мәдәнийәт мираслирини қоғдашқа зор күч сәрп қилипту” дәп махтап кәткән. Әмәлийәттә улар чәтәл мухбирлири вә мутәхәссислириниң хитайдики мәдәнийәт қирғинчилиқи һәққидики мақалилирини көрмигән; хитай һөкүмитиниң уйғур мәдәнийитини йоқитиватқанлиқини, униң орниға хитай мәдәнийитини дәсситиватқанлиқини, бәзилирини мозейханиға тиқивәткәнликини, бәзилирини саяһәт нуқтилирида пул тапидиған көргәзмә буюмлири қиливәткәнликини билмигән яки билишни халимиған.

Әрәб вәкиллириниң көргини һәргиз диний етиқади сәвәбидин йиллап кесилгән, түрмә-лагерларда йетиватқан яки завутларда қулдәк ишләватқанлар әмәс, бәлки шу күнила доппа кийгән, уссул ойниған яки қол һүнәрвәнлик қиливатқан уйғурлар болған. Хитай һөкүмитиму пәқәт бурниниң учидикини көридиғанлар, йәп-ичип ойнайдиғанлар, оюн-тамаша қилип кетидиғанларни тәклип қилип, “ат үстидә гүл сәйлиси қилдуруп” андин йолға салған. Хитай мәтбуатлири уларниң сөзлиридин үзүнди елип, аталмиш “һәқиқий шинҗаң” тәшвиқати елип барған.

Роберт мәккавниң ейтишичә, бу дунялиқ мәнпәәтни вә раһәт-парағәтни көзләп хитайға ян бесиватқан мусулман дөләтлири, өзиниң диний қиммәт қаришидин ваз кәчмәслики керәк, болмиса тарихниң ләнәт тамғиси бесилиду. У бу һәқтики әндишисини билдүрүп мундақ деди:

 “һәр бир дөләт өз мәнпәәтини қоғдашқа алдирайду. Һазир мусулман дөләтлири хитайға чапан йепиватиду вә бу бизниң мәнпәәтимизгә уйғун дәп ойлаватиду. Америка вә явропа дөләтлири хитайни түркий хәлқ мусулманлириға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватиду дәп җакарлиған болсиму, мусулман дөләтлири йәнила хитайни һимайә қиливатиду. Уларни бу қилмишини қайта дәңсәшкә вә униң тарихқа қандақ йезилидиғанлиқини ойлашқа дәвәт қилимиз”.