Bezi xitay puqraliridiki esebiy milletchilik xahishi gherbte xitaygha nisbeten selbiy qarashlarning küchiyishige seweb bolmaqtiken

Xitayni dunyagha yaman körsitiwatqan amil yalghuz xitay kompartiyesining jinayetlirila emes, belki yene bezi xitay puqraliridiki esebiy milletchilik xahishi bolmaqtiken.

12-Iyul gérmaniye taratquliri qeshqer qedimiy shehiri toghrisida élan qilghan “Xitay bir musulman yurtini sayahet shehrige aylandurup qoydi” namliq maqalide, jaza lagérliri we xitayning Uyghur medeniyitini, kimlikini yoqitish üchün yolgha qoyuwatqan wehshiyane siyasetlirining yalghuz gérman puqraliriningla emes, gérmaniye dölet erbabliriningmu diqqet nezeride turuwatqanliqi, gérmaniyening xitaygha barghanséri qattiq mu'amile qilishqa bashlighanliqi bayan qilin'ghan. Buning misali süpitide gérmaniye bash ministéri olaf sholizning 22-may ötküzülgen “Dunya iqtisad munbiri” yighinida 2500 din artuq puldarlar we dölet erbabliri aldida “Biz xitayning shinjangda yürgüziwatqan kishilik hoquq depsendichilikini körmeske salalmaymiz” dégenliki sin körünüshi bilen qoshup bérilgen. Bu sözni olaf sholiz aldinqi ay bawariyede chaqirilghan G7 yighinidimu tilgha alghan.

Social Media

Gérmaniye taratquliri bundin ilgiri olaf sholizning bash ministér bolup uzun ötmey, xitaydin atlap ötüp yaponiyeni ziyaret qilishini “Gérmaniyening xitay siyasitidiki zor burulush” dep atighan idi. ARD Téléwiziye qanili 11-iyul élan qilghan xewiride, xitaygha bash ministérdinmu qattiq pozitsiye tutuwatqan gérmaniye tashqiy ishlar ministéri annaléna bayérbokning 11-iyul hindonéziyediki 20 dölet yighinidin qaytip yaponiyeni ziyaret qilghanda, xitayni eyiblep: “Béyjing özining menpe'etige toghra kelmigende, xelq'ara qa'idilerge perwa qilmaydighanliqini bir-birlep ispatlap keldi, xitay ortaq xelq'araliq ténichliq berpa qilishning asasigha xewip yetküzmekte” dégenlikini bayan qilghan. Annaléna bayérbok yaponiye ziyaritide yaponiyening sabiq bash weziri shinzo abéning wapatigha yene bir qétim teziye bildürgen. Xewerlerde gérmaniyening xitay istratégiyesining bu yilning axiri élan qilinidighanliqi eskertilmekte.

Gérmaniyelik tetqiqatchi proféssor aliksandér görlax 9-iyul “Fokus” axbarat qanilida élan qilghan “Zeherlik arilashma: xitayning tinchliqperwerlik niqabining astigha yoshurun'ghan heqiqet kishini endishige salidu” namliq maqaliside “Kéngeymichilik, tajawuzchiliqtin ibaret zeher arilashmisining shi jinpingning idé'ologiyesi” ikenlikini, shi jinpingning bu zeherni milletchilik bilen ozuqlandurup, pütün xitaygha keng yéyiwatqanliqini ilgiri sürüp, Uyghurlarning uning qurbanigha aylan'ghanliqini tekitligen. Maqalide “Shinjangdiki Uyghur xelqining heq-hoquqliri zorluq bilen tartip élindi, ular qamaqxanilargha solandi, ularning medeniyet iznaliri pütünley weyran qilip tashlandi,” déyilgen.

Derweqe, milletchilik bilen ozuqlandurulghan shi jinpingning zehiri bir qisim xitay puqralirigha xélila éghir tesir körsetken. Dunya siyasiyonliri teripidin “Iqtidarliq déplomat, yaramliq islahatchi, exlaqliq insan” dep teriplen'gen yaponiyening sabiq bash weziri, Uyghurlarning dosti shinzo abé 8-iyul qestlep öltürülgendin kéyin, bezi xitay milletchilirining “Xitayche wetenperwerliki” tutup kétip, ular mexsus lozunkilarni yasap, ziyapetler uyushturup, shinzo abéning ölümini tebrikleshken. Lozunkilargha “Yaponiye bash weziri shinzo abéning ölümini xushalliq bilen qizghin tebrikleymiz”, “Yapon alwastilirining bash wezirining étip öltürülgenlikini qizghin tebrikleymiz” dégendek sözler yézilghan. Axbarat erkinliki qamal qilin'ghan xitayda, bu bir qisim xitay esebiy milletchilirining “Yürek sözliri” ge keng orun ajritip bérilgen.

Xitaylarning shinzo abéning ölümi toghrisidiki tentenilirige a'it süretler taratqularda élan qilin'ghandin kéyin “Terjimanlar herikiti” dep atalghan bir goruppadiki kishiler xitaylarning sözlirini terjime qilip, süretliri bilen qoshup keng tarqatqan. Buning bilen xelq'ara jem'iyette mustebit xitay hakimiyitige bolghan qarashlarda zor özgirishler barliqqa kelgen. Bolupmu, yaponiyeni öz ichige alghan sherqiy we sherqiy-jenubiy asiyada uning tesiri alahide zor bolghan.

Gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer ehmetning bildürüshiche, birqanche kün ilgiri 19 dölettiki puqralar arisida xitaygha bolghan qarash toghrisida ray sinash élip bérilghan. Ray sinash netijiside 87 pirsent yaponluq, 86 pirsent awistraliyelik, 83 pirsent shiwitsiyelik, 82 pirsent amérikaliq, 80 pirsent koriyelik xitaygha selbiy qarashta ikenlikini ipade qilghan. Gérmaniye, en'giliye, fransiye, gollandiye, kanada qatarliq döletlerdin ray sinashqa qatnashqanlarning xitaygha selbiy baha bérish nisbiti 65 pirsent bilen 79 pirsent ariliqida bolghan.

D u q ijra'iye komitétining mu'awin re'isi we “Sherqiy türkistan ölimalar birliki” ning mu'awin re'isi turghunjan alawudun ependining bayan qilishiche, bezi xitay milletchilirining shinzo abéning ölümi toghrisidiki tenteniliri insaniyliqtin halqighan bir mesile bolup, dunya jama'iti aldida intayin yaman tesirler peyda qilghan. Xitay hakimiyitining Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan basturushliri qoshulup, xelq'arada xitaygha nisbeten selbiy qarashlar téximu kücheygen.