Uyghurlarning “Étnik qirghinchiliq” qa duch kéliwatqanliqi “Yehudi qetli'ami muzéyi” da küntertipke kirdi
2020.02.06
2-Dunya urushi mezgilide natsistlar gérmaniyesining rehbiri adolf hitlér yehudi xelqini yighiwélish lagérlirigha toplap qirghinchiliq qilghan. Washin'gtondiki “Yehudi qetli'ami muzéyi” mana shu tarixtiki tragédiyening “Esla tekrarlanmasliqi” we “Untulmasliqi” üchün abide süpitide qurulghan smowulluq bir tarixiy körgezmedur.
Mezkur muzéyning körgezme qismidin bashqa muzéyda yene dunya xelqi we dunyadiki hökümetlerni öz-ara nepret we öchmenliktin saqlash, insaniyetke qarshi jiyanet öküzüshtin tosush, qirghinchiliqning aldini élish, insaniyetning izzet-hörmiti we ghururgha hörmet qilishni ishqa ashurushni nishan qilghan birqanchilighan tetqiqat inistitutliri we fondi jem'iyetler tesis qilin'ghan. Bu muzéy yene amérika dölet mejlisi bilenmu zich hemkarliqi bolghan, amérika hökümitining siyasetlirige melum derijide tesir körsiteleydighan nopozluq bir orun hésablinidu.
5-Féwral küni “Yehudi qetli'ami muzéyi” we “21-Esr wilbréf fors teshkilati” ning sahibxanliqida “Yehudilar qetli'amidin 75 yil ötkendin kéyinki diniy basturushlar” témisidiki muhakime yighini ötküzüldi. Mezkur yighin'gha amérka kéngesh palatasining bezi ezaliri, yehudi qirghinchiliqidin hayat qalghan shahitlardin bir qanche kishi, washin'gtonda pa'aliyet élip bériwatqan herqaysiy diniy teshkilatlarning wekillliri, kishilik hoqoq teshkilatlirining wekilliri hemde amérikadiki axbarat orunlirining muxbirliri bolup köp sanda kishi qatnashti.
Washin'gtonda pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur kishilik hoquq qurulushi we amérika Uyghur birleshmisining xadimliri hemde Uyghur herkitining yétekchiliridin rabiye qadir xanim qatarliq kishilermu qatnashti. Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori ömer qanat mezkur yighinda Uyghurlargha wakaliten söz qildi.
Mezkur yighin'gha “Yehudi qetli'ami muzéyi” ning qirghinchiliqning aldini élish merkizining diréktori na'omi kikolér xanim ri'asetchilik qildi. U sözide 1933-1945-yilliri ariliqida 6 milyon yehudining her xil shekillerdiki qirghinchiliqning qurbani bolghanliqi, shundin buyan kishilerning insaniyet tarixidiki bu qetli'amning esla tekrarlanmasliqi üchün tirishchanliq körsitip kéliwatqanlqini, bu muzéyning del mushu meqsed üchün qurulghanliqini tektlidi.
U mundaq dédi: “Men yighin qatnashquchilirini hörmet bilen qarshi alimen. Men choshqur epsusluq ichide yehudiy qirghinchiliqigha 75 yil bolghan bügünki künde ‛esla tekrarlanmisun” dégen eqidimizge xilap halda dunyaning oxshimighan jayliridiki insanlarning oxshimighan din, oxshimighan milly kimlik we bashqa sewebler bilen yenila qirghinchiliqlarning qurbani boluwatqanliqini tekitlimekchimen.”
U yene mundaq dédi: “Bu yighinimizning meqsidi réyalliqta yüz bériwatqan bu qirghinchiliqlargha bolghan endishimizni otturigha qoyup, buninggha qarita déqqet qozghash hemde uni toxtitish üchün birlikte heriket qilishtur. Chünki shuni chüshinishimiz kérekki, birinchidin, insaniyetke qarshi ötküzüliwatan bu jinayetlerni toxtitish tamamen mumkin. Ikkinchidin qirghinchiliq jinayetlirige a'it ispatlar we qirghinchiliqning aldin shepilirini qanche baldur hés qilip uninggha qarshi heriket qollan'ghanda, shunche baldur uning aldini alghili bolidu.”
Yighinda aldi bilen amérika kéngesh palatasining ezaliridin jéymés lankford we jakéy rosén ayrim-ayrim söz qilip, “Oxshimighan millet we diniy gurupilargha qaritilghan insaniyetke qarshi jinayetler we ziyankeshliklerning aldini élish her qandaq insanning mes'uliyiti,” dédi.
Yighin'gha alahide teklip qilin'ghan yehudi qirghinchiliqidin aman qalghan krowatiyelik hayat shahit dora klaymen xanim söz qildi. U özining 1938-yili krowatiyede tughulghanliqi, 1942-yilida ata-anisining gérman fashistliri teripidin qirghin qilinip, inisi ikkisining möjizilerche hayat qalghanliqi heqqidiki hékayisini sözlep ötti. U axirida mundaq dédi: “Tarixtiki shundaq bir tragédiyeni béshidin ötküzgen shahid bolush süpitim bilen hazirning özidimu insanlarning shuninggha oxshash zulum we azablargha duchar boluwatqanliqini hergizmu qobul qilalmaymen. Buni qobul qilish tolimu azabliq bir ish. Men kishilerni emdi bundaq qirghinchiliqning hergiz tekrarlanmasliqi üchün emeliy heriket qilishqa chaqirimen.”
Mezkur yighinda doklat bérishke hazirning özide insaniyetke qarshi jinayetlerning qurbani boluwatqan rohin'ga musulmanliri, iraq xristi'anliri, Uyghurlar we xitay xristanlirining wekillirimu teklip qilin'ghan. Uyghurlargha wakaleten Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori ömer qanat ependi doklat berdi. U texminen bir milyon 800 mingdin 3 milyon'gha qeder bigunah Uyghurning jaza lagérlirigha solan'ghanliqini, Uyghur diyaridiki mewjut jaza lagérning mtexesisler teripidin “Milliy qirghinchiliq”, “Insaniyetke qarshi jinayet” dep eyibliniwatqanliqi, buning ikkinchi dunya urushidin kéyinki étnik we diniy étiqad sewebidin eng köp tutqun qamalghan jaza lagérliri hésablinidighanliqini tekitlep ötti.
Ömer ependi yene lagér sirtidikilerningmu xitayning éghir iskenjiliri astida yashawatqanliqi, milliy we diniy kimlikliridin, eng eqelliy kishilik hoqoliridin mehrum qalduruliwatqanliqini tonushturdi. U axirida yene xitaydin tarqalghan “Wuxen wirusi” ning Uyghur diyarighiche yétip bérishi bilen sherqiy türkstandiki uruq-tughqanliri bilen uchur-alaqisi pütünley üzülgen Uyghurlarning endishilirini otturigha qoydi.
Mezkur yighinni teshkilligüchi sahibxan organning yene biri bolghan “21-Esir wilbréf fors teshkilati” ning prézdénti randél éwérét ependi xulase sözi sözlidi. U sözide Uyghurlarning bügün xitay hökümiti teripidin diniy we kishilik hoquqliri éghir depsende bolupla qalmay, belki yene xuddi ikkinchi dunya urushi mezgilidiki yehudilargha oxshashla yighiwélish lagérlirigha qamilip, insaniyetke qarshi jinayetlerning qurbani boliwatqanliqi we buningdin küchlük endishe qiliwatqanliqini alahide tilgha aldi. U öz teshkilatini Uyghurlar yüzliniwatqan nöwettiki qirghinchiliqning aldini élish üchün emeliy heriket qilishqa chaqirdi. U mezkur teshkilatning muzéy bilen hemkarliship, amérika dölet mejliside “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ni ötküzüshi üchün awaz toplash herikiti bashlighanliqini tonushturdi.
“21-Esir wilbréf fors teshkilati” xristi'an kishilik hoquq teshkilati bolup, bu teshkilat 19-esirde en'giliyede qulluq tüzümning aghdurulishi üchün hesse qoshqan iken.
Yighindin kéyin ömer qanat ependi ziyaritimizni qobul qilip, özining “Yehudi qetli'ami muzéyi” da tunji qétim Uyghurlar mesilisi heqqide doklat bergenlikini bildürdi. Muzéyda Uyghurlar weziyitini tonushturidighan mexsus bir köznek échilghan bolup, ömér ependining tonushturushiche bu köznekke Uyghur kishilik hoquq qurulushining Uyghurlar uchrawatqan mesililer heqqide teyyarlighan doklatliri we “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ing maqullinishini qollash üchün “21-Esir bréf fors teshkilati” teyyarlighan teshwiqat waraqliri qoyulghan iken. Bu Uyghurlar weziyitini tonushturushning tunji nöwet “Yehudi qetli'ami muzéyi” da küntertipke kirishi hésablinidiken.
“Yehudi qetli'ami muzéyi” we “21-Esir wilbréf fors teshkilati” ning sahibxanliqida ötküzülgen mezkur yighinining teshkilligüchisi we asasliq sözchiliri ziyaritimizni qobul qilip, xitayning Uyghurlarni nishan qiliwatqan basturush siyasetlirini qattiq eyiblidi.
Bu heqtiki ziyaritimizning tepsilatlirini kéyinki programmilirimizda anglitimiz.