Ajizlawatqan “Fashizim” chüshenchisi we Uyghurlarda tekrarliniwatqan tarixiy paji'eler

Yéqinqi mezgillerde amérikadiki bir qisim axbarat wasitiliride untulghili xéli uzun bolup ketken “Fashistliq” yaki “Fashizim” atalghuliri anche-munche közge chéliqidighan bolup qaldi. Emma bu atalghularning ikkinchi dunya urushi mezgilidiki “Fashizimgha qarshi dunyawi birliksep” heqqide emes, eksiche amérikadiki bir qisim siyasyonlargha daritmilinishi bu sahe bilen tonushluqi bolghan bezi mutexessilerni jiddiy inkas qayturushqa ündidi. Washin'gton shehiridiki “Broking aqillar merkizi” ning xadimi, 2019-yili “Dunyadiki eng tesirge ige 50 mutepekkur” ning biri bolup bahalan'ghan doktor shadi hamid ene shularning biri.

Shadi hamidni te'ejjüplendürgen bir nuqta amérika zéminidiki bir qisim sheherlerde ijtima’‍y mesililer tüpeylidin kélip chiqqan zor kölemlik puqrawiy toqunushlarni kontrol qilish üchün amérika hökümitining herbiy qisimlarni ewetip tertip saqlishini birqisim kishilerning “Jama'et pikrini basqanliq hemde fashistliq qilghanliq” dep eyiblishi bolghan. Bolupmu bezilerning “Tertipni saqlash” heqqide söz qilghan amérika kéngesh palatasining ezasi tom kattonni “Fashist” dep atishi uni téximu heyran qaldurghan. U “Atlantik” gézitide élan qilghan bu heqtiki maqaliside bu yüzlinishni keskin tenqidlep “Eger bu ishlarni fashizimgha baghlisaq u halda amérikaliqlarning fashizim heqqidiki chüshenchisini bekla ajizlap kétiptu, dések bolidu” dep körsetti. Chünki uning qarishiche, nöwette fashizim bilen baghlinishliq bolghan shunche zor qebihlik yüz bériwatqanda bu kishilerning bu heqte söz qilishning ornigha gepni bashqa yaqqa élip qéchishi “Tögini tashlap tügmige ésilghanliq” tin bashqa nerse emes iken. U bu heqtiki söhbitimiz jeryanida bu toghrisida mundaq dédi:

“Eger ‛nyu-york waqti géziti‚ning birnechche hepte ilgiriki bash maqalisige qaraydighan bolsingiz uningdin fashizimning qandaq nerse ikenliki körüwalghili bolidu. Uningda xongkongdiki qanun chiqarghuchi kattilar öktichilerni yaki özlirining nopuzigha qarshi chiqquchi barliq kishilerni shunchilik qebih ibariler bilen eyibligenidi. ‛nyu-york waqti géziti‚ bolsa démokratiyini ashundaq yawuzlarche basturuwétishni terghib qilghan hemde xitay hökümitining zalim tebi'itige hésdashliq qilghan bir kishining maqalisini élan qildi. Shuning bilen men bu mesilini téximu kengrek da'iridin hemde xitay hökümitining xaraktéridin chiqip turup yorutup bérishni muwapiq kördüm. Chünki bezilerning amérika hökümitining herbiyler arqiliq jem'iyet tertipini saqlash qilmishini ‛fashistliq‚ dep eyiblishi mahiyette bizdiki démokratiyige qara chaplashtin bashqa nerse emes. Emma bu kishiler ‛fashizim‚ yaki ‛hakimmutleqliq‚ heqqide söz bolghanda némishqidur xitay hökümitining hazir Uyghurlargha qiliwatqan zulumlirini tilgha élishni xalimaydu. Shundaqla xitay hökümitini ‛fashist‚ dep atashtinmu qorqidu. Mushuning özi manga bir qisim zatlirimizdiki roshen bolghan qosh ölchem xahishining sholisi bolup körünüshke bashlidi. Téximu muhimi bizdiki bir qisim siyasiyonlarning ‛fashizim‚ heqqidiki chüshenchisining bekla ajizlap ketkenlikini namayan qildi. Halbuki hazir biz körüwatqan shunche qebih qilmishlar mana men dep tursa, bir qisim kishilerning bu ishlarni untup ketmekchi bolushi méni bekla bi'aram qildi. Chünki hazir xitay hökümitining bu ishlargha jawabkar bolidighan waqti yétip kéliwatidu.”

Doktor shadi hamidning pikriche, nöwette “Fashizim” ning tipik belgiliri Uyghurlar diyaridiki basturushta bekmu ashkara eks étiwatqan bolup, buning delil-ispatliri taghdek döwilinip turmaqtiken. Shuning üchün hazir bir qisim siyasiyonlar we mutexessisler bu hadisiler toghrisida “Kishilik hoquq” ibarisini emes, eksiche “Qirghinchiliq” atalghusini qollinishqa yüzlenmektiken. Yene kélip bundaq achchiq ré'alliq aldida “Qirghinchiliq” atalghusini qollinish mesilining mahiyitini téximu yaxshi yorutup béridiken.

“Méningche ‛qirghinchiliq‚ dégen ibare bekla muhim. Chünki bu atalghu hazir Uyghurlar duch kéliwatqan zulumni chüshinishte, bu basturushlarning dunyaning bashqa jaylirida boluwatqan adettikiche we omumiyliq tüsini alghan ijtima'iy hadisilerdin nechche éghir bolghan paji'e ikenlikini aydinglashturuwélishta bek muhim. Beziler bu hadisilerni ‛medeniyet qirghinchiliqi‚ depmu atawatidu. Chünki hazir xitay hökümiti bir milletni, ularning medeniyitini we buninggha taliq barche shey'ilerni yoq qilishni qestlewatidu. Ötken yillardin buyan buninggha munasiwetlik köpligen qebih ré'alliq ashkarilinishqa bashlidi. Bolupmu kolléktip shekil alghan Uyghur qiz-chokanlirining nomusigha tégish qilmishliri, jümlidin xitay kadirlirining ‛tughqan bolush‚ namida er kishi qalmighan Uyghur a'ililirige kirip yétiwélishi, qiz-chokanlarni mejburiy tughmas qiliwétish, Uyghurlarning nopusini sün'iy yosunda cheklesh dégenlerning hemmisi bizning bu hadisilerni ‛basqunchiliq‚, ‛qirghinchiliq‚ dep atishimiz kéreklikini körsitidu. Chünki mushundaq atalghular arqiliq biz hazir Uyghurlar duch kéliwatqan paji'ening, xitay hökümitining qiliwatqanlirining qandaq xaraktérde ikenlikini gewdilendürüp béreleymiz. Yene bir yaqtin qaraydighan bolsaq xitay hökümiti hazirmu mushu qilmishlarni dawam qiliwatidu.”

Doktor shadi hamidning közitishiche, Uyghurlar duch kéliwatqan qirghinchiliq qilmishlirigha ottura sherqtiki islam döletlirining süküt qilishi hemde xitay bilen dost tartishishi islam dini, musulmanlar ammisi hemde “Islam dinigha xa'inliq qilishtek” üch tereplime munasiwetning netijisi iken. Bolupmu buningda “Bir qisim ottura sherq hakimiyetlirining islam dinigha satqunluq qilishtek qilmishini yene bir qisim kishilerning islam dinini xunükleshtürüsh wasitisi qiliwélishi téximu qorqunchluq” iken. U bu heqte söz bolghanda mundaq deydu:

“Musulman ellirining Uyghurlar duch kéliwatqan zulumlar heqqide söz qilmasliqi bekmu tiragédiyelik, shundaqla ademning könglini bekmu ghesh qilidighan bir hadise. Buningda birnechche seweb bar. Birinchisi, ottura sherqtiki bu islam döletlirining köpinchisi mahiyette hakimmutleqliq we zulum ‍üstige qurulghan döletler. Bu islam döletlirining rehberliri sépi özidin zalim kishiler bolghanliqi, shundaqla öz xelqige izchil zulum qilip kéliwatqanliqi üchün ular özliri bilen ortaqliqqa ige bolghan xitaydek bir zalim bilen tézla dostlishalaydu. Mesilen, se'udi erebistan'gha qaraydighan bolsaq islam dinining péshwasi hemde ikki heremning xizmetkari bolghan bir kishi rehberlik qiliwatqan bu hakimiyetni biz islam hakimiyiti, dep éytalmaymiz. Chünki se'udi erebistani hökümitining munapiqlarche yene bir zalimni qollishi islam dinining héchqandaq ehkamigha toghra kelmeydu. Yene biri, islam elliridiki asasliq axbarat wasitiliri hökümetning kontrolluqida bolghachqa ular Uyghurlar duch kéliwatqan paji'eler heqqide köp xewer bérelmeydu. Chünki xitay bilen iqtisadiy alaqisi qoyuq bolghan bu döletler Uyghurlarning gépini qilip xitay hökümitini renjitip qoyushtin qorqidu. Bu nuqtidin alghanda muhajirettiki Uyghurlarning, bashqa musulmanlar jama'itining bu zulumlar heqqide erkin dunyada söz qilishi hemde shu arqiliq bu zulumni téximu köp kishilerge anglitishi bekmu muhim. Shunga bu yerdiki mesilining menbesi islam dini emes, eksiche islam tonigha oriniwalghan istibdat hakimiyetlerdur. Bu hakimiyetler héchqachan islam dinigha wekillik qilalmaydu. Se'udi hökümitimu buning ‍ichide.”

Doktor shadi hamidning qarishiche, xitay hökümitining nöwette qiliwatqanlirini erkinlik alimide kishiler tilgha élishtinmu uyilidighan bolup, bu hadisilerni choqum ashkara sözlesh kérek iken. Chünki amérikadiki “Fashizim” heqqide söz qilishni istigen kishiler béshini kötürsila bashqa bir dunyada fashizimning tiriliwatqanliqini, shundaqla uning betbuy tiniqlirining yéqinlap kéliwatqanliqini hés qilalaydiken.