Photo: RFA
8-Yanwar küni amérika paytexti washin'gtondiki amérika dölet mejliside ötküzülgen "Xitayning 2019-yilliq kishilik hoquq xatirisi" ni élan qilish yighigha Uyghurlar bilen bille 17 yashliq afghan qizi féruzemu qatnashti. Özining tik-toktiki girim körünüshi arqiliq lagérdiki Uyghurlarning ehwalini sözlep taratqulargha tonulghan féruzening bu qétimliq pa'aliyetke qatnishishi Uyghurlargha zor ilgham boldi.
Amérika Uyghur birleshmisining hey'et ezaliridin elfidar iltebir ziyaritimizni qobul qilip, shu küni féruzening seher sa'et 3:00 te apisi bilen bille nechche yüz chaqirimliq nyu-jérsiy shitatidin mashina heydep kélip bu yighin'gha qatnashqanliqini bildürdi. U yene féruzege Uyghurlar namidin rehmet éytidighanliqini bildürdi.
Féruzening ata-anisi afghanistandin kelgen bolup, u özi amérikada tughulup ösken iken. U 2019-yili 23-noyabirda tik-tok hésabida kirpik güzelleshtürüsh körünüshi körsitip, milyonlighan Uyghurlarning lagérlargha qamilip, xitay hökümitining qirghinchiliqigha uchrawatqanliqini anglatqan idi. Uning Uyghurlar mesilisini bu xil özgiche usulda anglatqan mezkur widéyosi tik-tok, tiwittér, féysbuk qatarliq ijtima'iy taratqularda texminen besh milyon qétimdin köprek körülüp, ghayet zor dolqun peyda qilghan idi.
Ziyaritimizni qobul qilghan féruze anglighuchilirimizgha özini qisqiche tonushturup ötti. U washin'gtonda bu yighin'gha qatniship tunji qétim Uyghurlar bilen yüz turane uchrishish pursitige ige bolghanliqini, Uyghur yashliri we pa'aliyetchiler bilen hemkarliship, buningdin kéyin dawamliq türde Uyghurlarning awazini anglitishqa teyyar ikenlikini bildürdi.
U mundaq dédi: "Essalamu'eleykum, méning ismim féruze eziz, men 17 yashqa kirdim, bu yil toluq ottura mektepni püttürüsh aldida turmaqtimen. Men 12-13 yash waqitlirimdin tartipla kishilik hoquq we siyasiy pa'aliyetlerge qatnishishqa bashlighan idim. Men shexsen özümmu amérikiliq afghan qizi. Men musulman bolush süpitim bilen kelgen yiltizim we diniy étiqadim seweblik nurghun kemsitish we ayrimichiliqlargha uchridim. Shunga mende meyli afghan bolsun, meyli musulman bolsun yaki bashqa dindiki biri bolsun, her qandaq kemsitishke uchrighuchilar bilen birge turidighan bir xil héssiy baghlinish bar. Uning üstige, biz yahudilar yashawatqan rayonda turimiz, ilgiri ular uchrighan qirghinchiliqqa a'it tarixlarni köplep anglighan we yürikim ézilgen idi. Shunga herqandaq bir zulumni körsem yaki anglisam, bu derhal méning diqqitimni tartidu."
Uning Uyghurlarni qollighan widéyosi élan qilinip, ikki kündin kéyin uning xitay kontrolluqidiki tik-tok uning hésabi toxtitip qoyulghan. Dunya metbu'atliri féruzani bes-beste ziyaret qilghan. 800 Milyon egeshküchisi bolghan tik-tok shirkiti "Erkin pikirni cheklidi, u xitayning buyruqini ijra qilghuchi shirket" dep eyiblendi. Shuning bilen bu mesile ikkinchi qétim zor dolqun hasil qilghan idi. Shu seweblik dunya sehniside féruze tuyuqsizla xitaygha qarshi bir dangdar shexske aylinip qalghan idi.
Féruze özining Uyghur mesilisini anglitishta néme üchün güzellik téxnikisi qollan'ghanliqi we bu jeryanda qandaq riqabetlerge uchrighanliqi hemde ige bolghan tejribiliri heqqidimu toxtilip ötti: "Men Uyghurlar weziyitidin 2018-yili qish mezgilliridin bashlap xewerdar bolushqa bashlidim. Men bu mesilini xewerlerdin emes, tunji qétim instégram arqiliq kördüm. Bir milyondin artuq insan qirghinchiliqqa uchrawatqanliqidek qorqunchluq bu ehwal heqqide héchkimning awaz chiqarmaywatanliqidin chöchüp kettim. Bu kishilerning peqet ularning étiqadi we yaki milliti seweblik éghir jazalargha uchrishi intayin xata bir ish idi. Kishiler buning üchün choqum sözlishi kérek dep oylidim. Shuning bilen téximu köp kishilerning diqqitini bu mesilige tartish meqsitide widéyolarni ishlep tik-tokta tarqitishqa bashlidim, köngül échish xaraktérlik widéyolarning bekrek yaqturulidighanliqigha diqqet qildim, bolupmu yashlarda qiziqarliq girim qilish yollirini ögitish dégendek widéyolar qarshi élinidu. Méning kirpik güzelleshtürüsh taktikamni ögitiwatqan qiyapette bu wédi'oni chiqirishimdiki sewebmu shu. Ikkinchi seweb Uyghur mesilisini anglitip tarqatqan widéyolirim tik-tok teripidin chekliwétilgen idi. Emma ular undaq bir ish bolghanliqini inkar qildi. Arqidin bu usulda élan qilghan widéyoyimning körülüsh qétim sani 2-noyabir etrapida bir demdila milyonlap ashti. Shuning bilen etisila uninggha ulap munasiwetlik yene ikki widéyni tarqattim. Umu shundaq téz tarqilishqa bashlidi. Ikki kündin kéyin tik-tok teripidin hésabim taqaldi, bu mesile ghulghula qozghighandin kéyin, hazir hésabimni qayta eslige keltürgen boldi. Men kemsitish we zulumlargha qarshi herikitimni, bolupmu Uyghurlarni qollashni ijtima'iy taratqularda we her qandaq shekildiki pa'aliyetlerge, namayishigha awaz qoshush arqiliq dawam qilimen."
Féruzening özgiche usulda Uyghurlarni qollash herikiti we xitayning tik-toktin paydilinip uni tosushqa urunushi CNN, "Nyu-york waqit géziti", "Washin'gton pochtisi", BBC qatarliq dangliq taratqulardimu xewer qilindi. Féruzening bir kichik oqughuchi turuqluq Uyghurlar üchün sözlesh jasariti alqishlinish bilen birge uning Uyghur mesilisini özgiche usulda anglitishi milyonlighan kishilerning diqqitini chekti. Ning anglinishi buning bilen yéngi bir pellige chiqqan idi. Féruzening ijtima'iy taratqulardiki egeshküchilirining sani téz sür'ette éship bériwatqan bir peytte u xitay tor chomaqchilirining türlük tehditlirige uchrighan. Bu tehditler uning Uyghurlarni qollash iradisini sundurmaq tügül, uni téximu qeyser qiliwetken.
U axirida yene mundaq dédi: "Shundaq, widéyolar chiqqandin kéyin nurghun tehditlerge uchridim, biwasite xitay hökümiti yaki organlirining tehditige uchrap baqmidim, emma tordiki xitaylardin toxtimay ölüm tehditliri kélip turdi. Emma qorqmidim, men diqqitimni passip nersilerge chachqum yoq. Men chiqarghan widéyolarni körgen köp sandiki insanlar özlirining tunji qétim Uyghurlarni chüshiniwatqanliqini bildürüshti, tesirlinip manga teshekkür éytti. Men bu widéyoning bunche zor inkas qozghighanliqidin bekmu xushalmen. Özümning emes, Uyghurlar uchrawatqan zulumning, ular uchrawatqan qirghinchiliqning diqqet qozghawatqanliqidin xushal boldum. Her qandaq bir insan bu heqte sözlishi kérek, buninggha köngül bölüshi kérek. Uyghur xelqi duch kelgen bundaq bir paji'ege, qirghinchiliqqa qarap turalmasliqimdiki birdin-bir seweb insan bolghanliqimdur. Chünki biz insan bolush süpitimiz bilen étiqadimiz we millitimizning perqliq bolushigha qarimay, zulumlargha qarshi birlikte awaz chiqirishimiz, küresh qilishimiz kérek."
