G7 Yighinida Uyghurlar mesilisi we xitayni ortaq jazalash muhim téma boldi

En'giliye tashqi ishlar ministiri dominik rab (l) we amérika tashqi ishlar ministiri antoniy billinkén G7 yighinida ikki tereplik uchrishishtin burun sürette. 2021-Yili 3-may, london.

Londonda chaqirilghan G7 yighinida Uyghurlar mesilisi we xitayni ortaq jazalash témisi yighinning yadroluq küntertiplirining birige aylandi.

3-May en'gliye paytexti londonda G7, yeni “Tereqqiy qilghan 7 dölet” ning tashqi ishlar ministirlirining yighini bashlan'ghan. Bu 2019-yilidin buyan 7 dölet rehberlirining tunji qétim bir arigha kélip yüzturane söhbetlishishi bolup hésablinidiken. Xitay, rusiye, süriye we koruna wirusi mesilisi 3 kün dawamlishidighan mezkur yighinning asasliq küntertipini teshkil qilghan bolsimu, 4-may künige kelgende Uyghurlar mesilisi we xitayni ortaq jazalash témisi yighinning yadroluq küntertipini igiligen.

“Gérmaniye dolqunliri” radiyosining 5-may gérmaniye axbarat agéntliqi we firansiye axbarat agéntliqining melumatliridin neqil élip tarqatqan “Gérmaniye tashqi ishlar ministiri mas gherbtiki 7 döletni ortaq halda xitaygha qarshi istratégiye tüzüshke chaqirdi” namliq xewiride bayan qilinishiche, bu qétimqi yighin'gha amérika, en'gliye, gérmaniye, firansiye, italiye, kanada, yaponiye qatarliq G7 ge eza döletlerning tashqi ishlar ministirliri qatnashqandin sirt, sahixan dölet bolghan en'gliyening teklipi bilen yene hindistan, awstraliye hem koréyening tashqi ishlar ministirlirimu qatnashqan.

Xewerde bayan qilinishiche, xitay bilen meblegh sélish kélishimini imzalighan, xitayning G5 tor éqimini cheklesh mesiliside bir qarargha kélelmigen yawropa ittipaqi bilen, Uyghurlar mesilisi seweblik xitaygha qattiq jaza yürgüzüwatqan amérika otturisida ilgiri melum derijide pikir ixtilapliri saqlinip kelgen bolsimu, bu qétimqi yighinda bu ixtilaplargha asasiy jehettin xatime bérilgen.

Uyghurlar mesilisi we xitayni ortaq jazalash témisi muhim küntertipni igiligen 4-maydiki yighindin kéyin amérikaning yuqiri derijilik bir emeldari firansiye axbarat agéntliqining ziyaritini qobul qilghanda: “G7 Guruhining ichki qismida xitay mesilisi yaki bashqa mesililerde héchqandaq heqiqiy bir pikir ixtilapi bolmidi” dégen. Ismini ashkarilimighan bu erbab yene “Herqaysi döletlerning tashqi ishlar ministirliri xitayning shinjangda élip bériwatqan zor kölemlik basturushlirigha nepretlen'géndin sirt, xitayning kishilik hoquq xatirisi hemde béyjingning bashqa döletlerge yürgüzüwatqan mejburlash xaraktérlik iqtisadiy siyasetliridinmu chöchügenlikini ipade qilishti” dégen. U sözide, “Bu qétimqi yighinning meqsitini ortaq heriket üchün izdinish dégendin köre, pikirdash bolghan döletler qatnishalaydighan ortaq birliksepning wujudqa chiqishi dégen tüzük” déyish arqiliq, yighin'gha qatnashqan 10 serxil döletning xitaygha qarshi közqarashta birlik hasil qilghanliqidin bésharet bergen.

En'gliye tashqi ishlar ministiri dominik rab yighindin kéyin ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida amérika tashqi ishlar ministiri bilinkin bilen gherb qimmet qarashlirini qoghdash jehette pikir birliki hasil qilghanliqini, amérika bilen bolghan hemkarliqni dawamliq kücheytidighanliqini, xitaydin öz mes'uliyetlirini ada qilishni teleb qilidighanliqini bildürgen hemde xitay bilen tüzgen xongkonggha munasiwetlik ehdinamini eskertip ötken.

Amérika tashqi ishlar ministiri bilinkin bolsa: “Bizning meqsitimiz xitayni cheklesh yaki xitayni basturush emes, belki gherbning qimmet qarashliri asasida shekillen'gen xelq'ara tertipni qoghdash, xitayni öz ichige alghan herqandaq döletning uninggha buzghunchiliq qilishidin saqlinish” dégen.

Türkiye hajitepe uniwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi doktur erkin ekrem ependining qarishiche, G7 guruhining bu qétimqi yighinda Uyghurlar mesilisige we xitayni ortaq jazalashqa alahide küch serp qilishi Uyghur dewasi nuqtisidin tarixiy bir bösüsh bolup hésablinidiken.

4-Maydiki yighinda gérmaniye tashqi ishlar ministiri hayko mas mundaq dégen: “Mustebit döletler yaki mushtumzor hökümranlar özlirining siyasiy endiziliri arqiliq erkinlik, démokratiyege jeng élan qilishni izchil dawamlashturup kelmekte. Bu sewebtin G7 ramkisi ichide ortaq qimmet qarashlirini turghuzush, ortaq istratégiye belgilesh yaxshi bir ish. Biz gherbtiki 7 dölet erkin dunyagha mensupmiz. Biz erkin tijaretni ümid qilimiz, bezi döletlerge oxshash tengpungsiz kélishimlerni emes.”

Mas yene “Iqtisadiy menpe'et hemme yerde mewjut, emma xitay bilen mu'amile qilghanda kishilik hoquq we erkinlikke téximu köprek étibar bérish lazim” déyish bilen birge, G7 guruhining xitaygha qarshi ortaq istratégiye tüzüshini teshebbus qilghan.

Gollandiyediki weziyet analizchisi asiye Uyghur xanimning tekitlishiche, dunyaning siyasiy, iqtisadiy weziyitige tesir körsitidighan bu 10 döletning Uyghurlar mesilisini küntertipke qoyushi hem xitaygha qarshi pikir birliki shekillendürüshi zor tarixiy ilgirilesh sanilidiken.

Bu qétimqi G7 yighinigha yawropa ittipaqidin chékinip chiqqan en'gliyening tunji qétim riyasetchilik qilishi diqqetni qozghaydighan bir amil iken. Analizchilarning qarishiche, xitay bilen bolghan sürkilishi künséri küchiyiwatqan en'gliye bu qétimqi G7 yighinining sahibxaniliqini, riyasetchilikini üstige élish arqiliq özining yalghuz emeslikini namayan qilipla qalmay, mewjut xelq'ara küntertipning ijadkari we qoghdighuchilirining biri bolushtek salahiyitini xitaygha yene bir qétim körsitip qoyghan. Muhimi, dunyadiki serxil 10 döletning xitaygha qarshi bir mewqe astigha jem bolalaydighanliqidin bésharetler bergen.

BBC Ning 4-maydiki bu xususta élan qilghan xewiride tilgha élinishiche, G7 guruhining yilliq ichki ishlepchiqirish omumiy qimmiti 40 tirilyon amérika dollirigha yétidighan bolup, bu pütün yershari iqtisadi omumiy qimmitining yérimini teshkil qilidiken.