Gérmaniyede xitaygha qarshi pikir dolquni ewj almaqta

Gérmaniye metbu'atlirida Uyghurlar uchrawatqan zulum, mejburiy emgek, rusiyedin sawaq élip, xitay kebi mustebit döletler bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqqa xatime bérish, xitayning kélichektiki kéngeymichilikining aldini élish, dégendek témilardiki bes-munaziriler barghanséri köpeymekte.

Uyghur diyaridiki mejburiy emgekke qarshi turush toghrisidiki xelq'araliq bésimlarning türtkiside, gérmaniye hökümiti 2021-yili etiyazda “Yéngi teminlesh zenjiri qanuni” ni maqullap, bu qanunning xitay bilen tijaret qiliwatqan ishchi-xizmetchilirining sani 1000 din töwen bolghan shirketlerge 2022-yili 1-aydin itibaren tedbiqlinidighanliqini, ishchi-xizmetchilirining sani 1000 din yuquri bolghan shirketlerge 2023-yili 1-aydin itibaren tedbiqlinidighanliqini otturigha qoyghan idi. Mezkur qanunning rohigha bina'en ishchi-xizmetchilirining sani 1000 din töwen bolghan shirketler xitaydin chékinip chiqishqa bashlighan.

Gérmaniyediki “Fokus” xewerler qanilining 28-iyun élan qilghan “Gérmaniye xitayning toziqigha chüshüp ketti, bayérbok chigish yolda mangmaqta” namliq xewirige asaslan'ghanda, nöwette gérmaniyening xitay bilen bolghan soda sommisining miqdari 245 milyard yawrodin éship ketken bolup, yalghuz “Bosh” namliq gérman shirkitiningla xitay teweside 60 ming ishchi-xizmetchisi bar iken. Xitay bazirigha tayinip qalghan bundaq chong shirketlerni bir terep qilish gérmaniye üchün qéyin'gha toxtimaqta iken. Emma gérmaniye hökümiti ishchi-xizmetchilirining sani 1000 din töwen bolghan shirketlerni xitaydin chékindürüp chiqip gérmaniyege qayturup kélish yaki bashqa ikkinchi bir döletke yötkesh xizmetlirini dawam qildurmaqta iken. Uyghurlar uchrawatqan zulumlar buningdiki asasliq seweblerning biri iken. Emma gérmaniyening “Yéngi xitay istratégiyesi” ni ashkarilash ishi yérim yil kéchikken, u bu yilning axiri resmiy élan qilinidiken. Uningda “Uyghurlar mesilisini tilgha élish chetke qéqilmaydu” ken.

Gérmaniyede neshirdin chiqidighan “Mérkur” géziti 29-iyun élan qilghan “Tehdit, mejburlash we qoral ishlitishtin saqlinish: G7 xitayni qattiq eyiblidi” namliq xewerde bayan qilishiche, gérmaniyening xitaygha qarita pozitsiyeside zor burulush bolghan. Aldinqi qétimliq G7 yighinida xitay mesilisi 4 qétim tilgha élin'ghan bolsa, bu qétimqi gérmaniye sahipxanliq qilghan G7 yighinida 14 qétim tilgha élin'ghan hemde bu qétim sana'etleshken 7 döletning rehberliri ishletken kelimilerning teleppuzimu alahide qattiq bolghan. 7 Döletning Uyghur, tibet, xongkong, teywen mesililiri tilgha élin'ghan birleshme bayanatida ochuq qilip: “Biz xitaygha b d t ning nizamnamisidiki talash-tartishlarlarni tinch hel qilish pirinsipigha emel qilishini we tehdit, mejburlash, qorqutush yaki zorluq küch qollinishtin saqlinishni eskertimiz” déyilgen. Bu söz hem gérmaniyening Uyghurlar mesilisige we xitaygha qarshi pozitsiyesige wekillik qilidiken.

Weziyet analizchisi gheyur qurbanning bildürishiche, eger gérmaniye hökümitining “Yéngi teminlesh zenjiri qanuni” emeliyleshse, bu xitay iqtisadigha éghir zerbe élip kélidiken we xitayning dunyagha hakim bolush chüshini köpükke aylanduridiken.

“Frankfurt mejmu'esi” géziti 29-iyun élan qilghan “Nato rusiyege qandaq qarshi turidu?” namliq analiz maqalisining “Quyash énirgiyesi taxtisi mejburiy emgekning mehsulimu?” namliq bölikide bayan qilinishiche, yawropa ittipaqigha eza döletlerge xitaydin import qiliniwatqan quyash énirgiyesi taxtisining Uyghur mejburiy emgikige chétishliq ikenliki, xitaydiki yalghuz “Shinjang yéngi sherq énirgiyesi” shirkitiningla Uyghur diyaridin yiligha 7 milyard tonna quyash énirgiyesi taxtisigha kéreklik polysiliziyum ishlepchiqiridighanliqi, buninggha Uyghurlarning qan-teri singgenliki bayan qilin'ghan. Bazar tetqiqatchisi yohannés bérnroytérning bildürishiche, Uyghur diyarida milyonlighan Uyghurlar jaza lagérlirigha qamalghan bolup, yawropa we gérmaniyege import qilin'ghan quyash énirgiyesi taxtiliri ene shu Uyghurlarning mejburiy emgikining mehsuli iken. Uning éytishiche, “Dunyadiki her ikki quyash énirgiyesi taxtisining biri Uyghur mejburiy emgiki bilen baghlinishliq” iken. Xitaydiki quyash énirgiyesige kéreklik xam eshyaning 50 pirsenti Uyghur diyaridin chiqidiken.

“Frankfurt mejmu'esi” géziti yene 29-iyun élan qilghan “Bek ghayiwéylikmu yaxshi emes” namliq analizda otturigha qoyulushiche, dunyada amérika-yawropani merkez qilghan bir qutup bilen rusiye we xitayni merkez qilghan yéngi bir qutupning barliqqa kélish qedemliri bésiliwatqan bolup, yéngi soghuq munasiwetler urushining muqeddimisi bashlan'ghan. Maqalining “Idiyalizimliq késilige giriptar bolghan 2 milyard insan” namliq bölikide 2001-yilidin 2002-yilighiche gérmaniye bash ministérlik mehkimiside döletning medeniyet ministéri bolup xizmet qilghan peylasof yuliyan nidaning mundaq dégenliki tilgha élinidu: “Shübhisizki, xitay bolsa misali yoq bir mustebit dölet. Nurghunlighan gherblikler xitayning ichkiy qismida némilerning yüz béridighanliqi toghrisida uning yéqimliq yasalma siyasetlirige aldinip, uzundin buyan ajayip shirin xiyallarni sürüp keldi, xuddi 70-yillarda sabiq sowétler ittipaqida we gérmaniye démokratik jumhuriyitide bolghandek. Xitayning Uyghurlar we tibetler üstidin yürgüziwatqan basturushliri, shundaqla öz dölitidiki öktichilerge tutqan mu'amilirige da'ir sözlirining chirayliq ibariler bilen perdazlan'ghan, qaytidin térildürülgen kongzi idiyesi bilen niqaplan'ghan sepsete ikenliki mana emdi aydinglashti.”

Xewerlerde yawropa ittipaqigha eza döletlerning 2022-yili xitaygha salidighan mebleghlerni toxtatqanliqi tilgha élinmaqta. Gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer ehmetning bildürüshiche, gérmaniye hökümitimu xitaygha séliwatqan mebleghlirini toxtitip, hindistan'gha meblegh sélishqa bashlighan we bir qisim shirketlirini hindistan'gha yötkigen.