Gérmaniyediki asasliq partiyelerning xitaygha tutudighan yéngi pozitsiyesi ashkara boldi

Gérmaniyede hoquq yürgüziwatqan 6 chong partiyening hemmisila gérmaniyening xitay siyasitini özgertish terepdari bolup chiqqan.

“Gérmaniye dolqunliri” radiyosining 30-awghust élan qilghan “Mutleq köp qisim gérmanlar xitaygha qarita téximu qattiq yol tutushni teshebbus qildi” namliq xewirige asaslan'ghanda, gérmaniyede neshirdin chiqidighan “Xelq'ara siyaset” zhornilining hawalisi bilen xelq rayini sinash merkizi bolghan “Forsal” yéqinda gérman puqraliri we gérmaniyediki asasliq partiyeler ichide ray sinash élip barghan. Bu yéngi ray sinash netijisidin melum bolushiche, yérimdin artuq gérmanlar “Iqtisadiy jehettin ziyan tartqan teqdirdimu, gérmaniyening xitaygha qarshi meydanini téximu mustehkem qilishi kérek” likini teshebbus qilghan.

“Eng yéngi xelq rayini sinash netijisi” hésablan'ghan bu qétimqi ray sinashtin melum bolushiche, 17 pirsent gérmanlar “Mubada iqtisadiy munasiwetke tesir yetmeydighanla ish bolsa, xitaygha qarshi téximu qattiq siyaset yürgüzüsh” terepdari bolghan. 19 Pirsent gérmanlar “Herqandaq shekildiki qattiq siyasetni yolgha qoyushqa pirinsip jehettin qoshulmaydu” ghanliqini bildürgen. Emma 58 pirsent gérmanlar “Xitay bilen bolghan iqtisadiy munasiwetke tesir yetken teqdirdimu, gérmaniye xitaygha qarshi téximu qattiq siyaset yürgüzüp, döletning menpe'etini qoghdishi lazim” liqini teshebbus qilghan.

Xewerde tilgha élinishiche, döletning iqtisadiy menpe'etini hemmidin muhim orun'gha qoyidighan gérmanlarning “Iqtisadiy jehettin ziyan tartsaq tartayli, biraq xitaygha qarshi téximu qattiq siyaset yürgüzeyli” deydighan nuqtigha kélishige xitayning Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan mustebit siyasiti we tajawuzchiliq qara niyiti seweb bolghan. Xewerde munular tilgha élinidu: “Zorawanliq bilen mustebit siyaset ijra qiliwatqan xitayning kishilik hoquq xatirisi intayin qebih haletke yetti. Bolupmu Uyghur musulmanliri üstidin yürgüziwatqan basturushlar barghanséri xelq'ara jem'iyetning küchlük eyibleshlirige uchrap kelmekte”. “Gherb döletliri xitaygha nisbeten qandaq mu'amile qilish mesiliside pikir birliki shekillendürelmigen idi. Amérika xitaygha qarita téximu qattiq meydanni ipadileshni teshebbus qildi, biraq gérmaniye hökümitining xitay siyasiti ihtiyatchan bir siyaset idi. Chünki xitay dunyadiki 2-chong iqtisadiy gewde bolup, gérmaniyening uning bilen bolghan iqtisadiy we soda alaqisi küchlük idi.”

Uyghur siyasiy erbabliridin erkin aliptékin ependi bu heqte toxtalghanda, gérmaniyening Uyghurlargha qarita mu'amilisining izchil yaxshi bolup kelgenlikini, bolupmu bawariye hökümiti xitay bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqi eng yuquri chekke yetken chaghlardimu xitayning “D u q ni cheklesh” teleplirini ret qilip, Uyghur teshkilatlirini himaye qilishni untup qalmighanliqini, xitayning Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan basturushlirini “Insaniyetke qarshi jinayet” dep jakarlighan gérmaniye parlaméntidin kelgüside “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” qararining qobul qilinishini ümid qilidighanliqini tilgha aldi.

Bu ray sinash netijisidiki bekrek diqqetni chékidighan nuqta, gérmaniyediki hakimiyet béshida bolghan asasliq 6 chong partiyening xitaygha tutudighan yéngi pozitsiyesi hésablinidu. Xitay mesilisi gérmaniyediki saylamlarda héchqachan bu qétimqidek muhim téma bolup baqmighan. Özini bash ministér namzatliqigha körsetken shexslerning saylamdin ilgiriki nutuqlirida xitay mesilisi bu nöwet keng-kushade orun igilen.

Bu qétimqi ray sinash gérmaniyediki asasliq partiyelerning xitaygha tutudighan yéngi pozitsiyesige da'ir melumatlarni ashkarilighan: birleshme partiye bolghan xiristiyan démokratlar partiyesi bilen xiristiyan sotsiyal partiyesi xitayni “Déplomatiye we bixeterlik sahesidiki eng chong xiris” dep qaraydiken. Yéshillar partiyesi bolsa xitaygha qarita “Gherb qimmet qarishi we kishilik hoquq kapalitini muhim nuqta qilghan xitay siyasitini yolgha qoyush” ni teshebbus qilidiken. Sotsiyal démokratlar partiyesi xitay bilen bolghan dé'alogni saqlap qélishni xalisimu, biraq xitayning “Shinjang we xongkongda yolgha qoyuwatqan qebih kishilik hoquq weziyitini qattiq eyibleydu” ken. Yéshillar partiyesi kebi Uyghurlar we jaza lagérliri mesilisini gérmaniye parlaméntida köp qétim otturigha qoyghan erkin démokratlar partiyesining xitay siyasiti eng qattiq bolup, ular “Kishilik hoquq, qanun-tüzüm, teywen bilen bolghan munasiwetni kücheytishni asas qilghan xitay siyasiti” ni yolgha qoyüshni ümid qilidiken. Yéngidin bash kötürgen solchillar partiyesining xitaygha nisbeten pozitsiyesi ziddiyetlik bolsimu hemde izchil halda xitayni eyibleshtin saqlinip kelgen bolsimu, biraq bu partiyemu xitayning “Kongzi inistituti” arqiliq “Gérmaniyeni élishturushi” gha keskin qarshi iken.

Netije étibari bilen éyitqanda, yene 3 heptidin kéyin ötküzülidighan omumiy saylamdin ilgiri élip bérilghan bu ray sinash gérman xelqi we hakimiyet qatlimidin orun alidighan partiye-goruhlarning xitaygha nisbeten pozitsiyeside ghayet zor özgirishning barliqqa kelgenlikini ispatlap bergen. 6 Asasliq partiyening hemmisiningla xitaygha qarita bashqiche bir siyasetni yolgha qoyushqa mahilliqi ayan bolghan. Bu hal 9-aydiki saylamda gérmaniyege meyli kim bash ministér bolup saylinishidin qet'iy nezer, anjila mérkil zamanida yolgha qoyulghan “Yumshaq xitay siyasetliri” ge pat arida xatime bérilidighanliqining roshen bishariti bolup sanilidiken.

Gérmaniyediki Uyghur ziyalisi gheyur qurban ependi bu heqte toxtalghanda, gérmaniyening yéngi xitay siyasitining “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” qararining qobul qilinishigha we Uyghurlargha téximu paydiliq bolghan yéngi weziyetlerning yarilishigha türtke bolushini ümid qilidighanliqini bildürdi.

Nöwette gérmaniyede xiristiyan démokratlar partiyesi bilen xiristiyan sotsiyal partiyisidin armin lashét, yéshillar partiyesidin annaléna bayérbok, sotsiyal démokratlar partiyesidin olaf sholiz qatarliqlar özlirini bash ministér namzatliqigha körsetken bolup, saylamda ghelibe qilish üchün keskin riqabetleshmekte.