Gérmaniyediki xitaypereslerning uwisi chuwulup kettimu? (1)

Lop nahiyesidiki 4-yighiwélish lagéridiki tutqunlar siyasiy öginishte. 2017-Yili mart, xoten.

2023-Yili axirlishishqa az qalghan künlerde, gérmaniyediki bir qisim yashan'ghan tetqiqatchilar özlirining piroféssorluq unwani bilen Uyghur irqiy qirghinchiliqini inkar qilidighan, xitayning milliy siyasitini aqlaydighan maqalilerni élan qilip, gérmaniye jem'iyitide küchlük mesxire hem tenqidlerge duchar bolghan idi. 2024-Yili kirishi bilenla, gérmaniyediki yene bir qisim meshhur siyasetchiler we qelemkeshler uwisidin chuwulup chiqip, Uyghur irqiy qirghinchiliqigha chapan yapidighan zor hejimlik maqalilerni arqa-arqidin élan qilishqa bashlidi.

Gherbtiki kishilik hoquq organliri yillardin buyan “Xitay gherb döletliridiki pénsiyege chiqqan dangliq alimlarni, siyasetchilerni, muxbirlarni, parlamént ezalirini para bérish arqiliq ündekke keltürüp, özliri üchün ishlitishke urunmaqta” dégen tetqiqat netijilirini ochuq otturigha qoyup kelgen bolup, bu qarashning rastliqining 2024-yili yil téximu hessilep ashkarilinidighanliqi melum bolmaqta.

17-Yanwar gérmaniyediki qiziq liniye tor zhurnili hésablan'ghan “Télépolis” (Telepolis) zhurnilida “NATO Bilen xitay otturisidiki jiddiychilik: künséri küchiyiwatqan riqabetni tehlil qilish” namliq 3 qisimliq bir maqale élan qilin'ghan idi. 21-Yanwar küni oxshash bir maqale yene “Xitay we shinjang: irqiy qirghinchiliq bilen eyibleshler ré'alliqning tekshürüshige duch kelmekte” dégen namda élan qilindi. Buninggha mas halda 20-yanwar küni “Az sanliqlargha zulum qilishmu yaki gherbning tetür teshwiqatimu?” namliq bir maqale “Bérlinliqlar géziti” de élan qilinip, gérmaniyediki bashqa axbarat wasitiliride köchürüp tarqitilishqa bashlidi. Bu maqalilerni élan qilghuchilar gérmaniyelik tonulghan siyasetchiler we gézit tehrirliri idi.

 “NATO Bilen xitay otturisidiki jiddiychilik: künséri küchiyiwatqan riqabetni tehlil qilish” namliq 3 qisimliq maqale yaki bu maqalining yene bir wariyanti bolghan “Xitay we shinjang: irqiy qirghinchiliq bilen eyibleshler ré'alliqning tekshürüshige duch kelmekte” namliq maqaligha mundaq ibariler kirish söz qilin'ghan:

“Insaniyet tarixidiki pewqul'adde zor jinayet hésablinidighan ‛orwélche omumyüzlük nazaret qilish‚ shekli bilen pütün shinjangni ‛üsti ochuq türme‚ siyaqida teswirleshlermu, belkim kishilerning ghezeplirini yükseldürüshke kupaye qilmasliqi mumkin.”

Maqalining muqeddimiside mundaq bayanlargha orun bérilgen: “Xitay bash kötürgenséri, uninggha bolghan qarshiliqlarmu yüksiliwatidu. Eng éghir bésim NATO (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati) gha eza döletlerdin kelmekte. Bu sürkilishlerning yene qandaq tereqqiy qilishigha nezer salayli.” “Iqtisadiy jehettin yüksiliwatqan we siyasiy jehettin küchiyiwatqan xitay xelq jumhuriyiti toghrisida hazir NATO gha eza döletlerning siyasiy sehniliridiki hem axbarat wasitiliridiki doklatlar we munazirilerning urghulirimu küchiyip barmaqta. Yalghuz bula emes, xitay xelq jumhuriyiti bilen bolghan munasiwetler emdi hemkarliqtin riqabet derijisige qarap tereqqiy qilmaqta.”

Maqalining esli bash témisi Uyghurlargha hésdashliq qiliwatqan NATO gha eza döletler bilen xitay otturisidiki ziddiyetlerni yorutup bérishni asasi mezmun qilghan bolup, gérmaniye hamburg uniwérsitétining 85 yashliq piroféssori we tonulghan siyasetchi norman péch (Norman Paech) mezkur maqaliside aldi bilen xelq'aradiki xitayni yaman körüshke seweb bolghan bezi amillarni bir qur nezerdin ötküzgendin kéyin, xitayning siyasetliride toghra bolghan tereplirini atalmish “Pakitlar” asasida otturigha qoyup, uning adwokatliqini qilmaqchi bolghan.

Bir qisim gherb démokratik döletlirining Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishi, xitaygha qarita her türlük jaza tedbirlirini yolgha qoyushi, her sahe kishilik hoquq teshkilatlirining bu jehettiki küchlük bésimi we hazirgha qeder élan qilinip kelgen Uyghur irqiy qirghinchiliqigha da'ir melumatlarning nöwette xitayni iqtisadiy we siyasiy jehettin éghir bésim astida qoyuwatqanliqini tilgha alghan d u q re'isi dolqun eysa ependi bu xususta toxtalghanda, xitayning xelq'araliq bésimlardin qutulush üchün her türlük charilerge muraji'et qiliwatqanliqini eskertti.

Maqalining “Küchiyiwatqan sürkilishler: xitay NATO gha eza döletlerning jiddiy nishani” namliq birinchi bölikide, en'gliye bash ministiri rishi sunakning xitayni “Ichkiy we xelq'araliq bixeterlik üchün eng zor tehdit”, “Xitay téxnika oghrilaydu”, “Xitay uniwérsitétlargha singip kiridu” dégen sözlirige orun bérish bilen birge, “Péking rusiye pirézidénti wiladimir putinni qollaydu, bu urushta ukra'inagha qarshi turidu hemde teywen'ge tehdit salidu” dégen jümlini eskertip ötkendin kéyin, pikrini mezkur maqalining asasliq témisi bolghan Uyghurlar mesilisige merkezleshtüridu.

Maqalining “Ular shinjang we xongkongda öz puqralirini qiynaydu, türmige tashlaydu we özgertidu” namliq bölikide mundaq bayan qilidu: “Xitay xelq jumhuriyiti jazagha uchrimaqta hemde soda saheside yüz bergendek, ilim-pen sahesidimu hemkarliqlardin agahlandurulmaqta. Bu xil sürkilishning sewebi néme bolushidin qet'iynezer, amérika we uning NATO diki ittipaqdashliri bilen xitay xelq jumhuriyiti otturisida yüz bergüsi herbiy toqunushlar heqqide kishiler alliqachan ashkara munazirilerni qanat yaydurmaqta. Bu munazirilerning asasliq éléménti, tibettiki, bolupmu yillardin buyan shinjangdiki az sanliq milletlerge qarita yürgüzülüp kelgen éghir derijidiki kishilik hoquq depsendichiliki, xitayni eyibleshning bir qorali qiliwélin'ghan bolushi mumkin. Firansiye, gollandiye, kanada parlaméntliri xitayni irqiy qirghinchiliq bilen eyiblidi. Amérika pirézidénti baydén hakimiyet béshigha chiqipla ‛xitay shinjangda irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatidu, buning bedilini öteydu‚ dédi.”

“NATO Bilen xitay otturisidiki jiddiychilik: künséri küchiyiwatqan riqabetni tehlil qilish” namliq 3 qisimliq bu maqale amérika hökümitining xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan zulumlirini “Irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet” dep jakarlighanliqigha 3 yil bolghan bir mezgilde hemde b d t kishilik hoquq kéngishide xitayning kishilik hoquq weziyitini qerellik közdin köchürüsh yighini ötküzülüshning aldida élan qilin'ghan idi.

B d t da xitayni soraqqa tartidighan yighin harpisida bir uchum xitaypereslerning Uyghur irqiy qirghinchiliqini inkar qilidighan témilarda maqaliler élan qilishining tasadipiyliq emeslikini tekitligen d u q bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurban ependi, mustebit xitay hakimiyitining nöwette gherbning söz we pikir erkinlikidin ustiliq bilen paydilinip, öz jinayetlirini yoshurush üchün türlük bimene teshwiqatlarni biwasite yaki wasitilik halda qanat yayduruwatqanliqini tilgha aldi.

“NATO Bilen xitay otturisidiki jiddiychilik: künséri küchiyiwatqan riqabetni tehlil qilish” namliq 3 qisimliq bu maqalida, kimlerning xitayni yene qandaq jinayetler bilen eyibligenlikige da'ir bezi diqqetke sazawer témilarmu bayan qilin'ghan bolup, bu heqte kéyinki qétimliq pirogrammimizda melumat bérishke térishimiz.