Германийәлик сәйяһ кристоф реһагниң уйғур дияридики пиядә саяһити (1)

Мухбиримиз меһрибан
2023.01.25
Chiristoph-Rehage-1.jpg Youtube, Twitter қатарлиқ иҗтимаий таратқуларда хитайчә лейке (雷克), лав лей (老雷) тәхәллуслири билән тонулған германийәлик сәйяһ киристоп реһаг (Chiristoph Rehage) уйғур райониға пиядә кетиватмақта.
christophrehage.com

1. “сәпиримдә хитай тәшвиқатиға охшимайдиған уйғурларни көрдүм”

Киристоп реһаг (Chiristoph Rehage) йотуп, твиттер қатарлиқ иҗтимаий алақә мунбәрлиридә хитайчә лейке (雷克), лав лей (老雷) тәхәллуслири билән тонулған германийәлик сәйяһ. Униң бейҗиңдин үрүмчигичә болған 4646 километирлиқ пиядә сәпири һәққидә, хитайчә вә инглизчә тилда ишләнгән “узун йол” намлиқ бирқанчә қисимдин тәркиб тапқан һөҗҗәтлик филими, 2009-йилдин башлап кәң тарқилип зор қизиқиш қозғиғаниди.

Киристоп реһаг әпәндиниң ютуп торидики филимлиридин мәлум болушичә, у германийәдики бәднәндорф (Bad Nenndorf) намлиқ кичик базарда өсүп йетилгән болуп, униңда кичикидинла чоң шәһәрләргә берип охшимиған юртларни көрүш, дуняни кезиш арзуси күчлүк болғаникән. У, оттура мәктәптики мәзгилидила йәни 16 йешида америкиға келип бир йил инглиз тилини өгәнгән, кейин юртиға қайтип оттура мәктәпни тамамлиған йили, у йәнә фирансийәниң париж шәһиридә бир тәрәптин ишләп, бир тәрәптин фирансуз тили өгәнгәникән. Һалбуки, бу мәзгилләрдә униңда париждин юрти бәднәндорфқа пиядә қайтиш истики қозғалған. Нәтиҗидә у һаятида тунҗи қетимлиқ 10 нәччә күнлүк мушәққәтлик пиядә сәпәр арқилиқ париждин юртиға қайтип келип, ата-аниси вә уруқ-туғқанлирини һәйран қалдурғаникән.

Париждин пиядә қайтип кәлгәндин кейин германийәниң мюнхен университетида сиясәт, тарих вә хитайшунаслиқ кәспидә икки йил оқуған киристоп реһаг, 2005 йили 22 йешида хитайниң бейҗиң кино институтиға хитай тили өгинишкә кәлгән. У бу мәзгилдә хитайниң шаңхәй, гуаңҗу қатарлиқ чоң шәһәрлиридә көп қетим саяһәттә болған.

У өзи сизған сәпәр хәритиси бойичә, 2007-йили ноябир ейидин 2016-йилғичә, охшимиған вақит ичидә бирқанчә бөләк бойичә, хитайдин германийәгә пиядә қайтиш сәпирини давам қилған. Униң бу сәпиридики әң узун мусапә бир йил давам қилған бейҗиңдин үрүмчигә қайтиш йолидики 4646 километирлиқ пиядә сәпири болған. Униң 2007-йили 11-айниң 9-күни бейҗиңдин башлиған 1-қетимлиқ пиядә сәпири, 2008-йили 10-айниң 25-күни үрүмчидә аяғлашқан. Униң бейҗиңдин үрүмчигә пиядә йүрүш сәпиридики сәргүзәштлири елан қилинған программиларниң көрүш қетим сани әң көп болуп, нәччә милйондин ешип кәткән.

Youtube, Twitter қатарлиқ иҗтимаий таратқуларда хитайчә лейке (雷克), лав лей (老雷) тәхәллуслири билән тонулған германийәлик сәйяһ киристоп реһаг (Chiristoph Rehage) уйғур балилар билән.
Youtube, Twitter қатарлиқ иҗтимаий таратқуларда хитайчә лейке (雷克), лав лей (老雷) тәхәллуслири билән тонулған германийәлик сәйяһ киристоп реһаг (Chiristoph Rehage) уйғур балилар билән.
christophrehage.com

Киристоп реһаг әпәнди билән өткүзгән сөһбитимиз униң бейҗиңдин германийәгә пиядә қайтиш сәпиридә униңға учриған уйғурлар вә уйғур дияри һәққидики тәсиратлири тоғрисида болди.

Униң билдүрүшичә, у, бейҗиңдин башланған пиядә сәпиридә 2008-, -2010, 2012-вә 2016-йиллири илгири ахир 4 қетим уйғур диярида сәпәрдә болған.

Киристоп реһаг мундақ деди: “мән 2008-йили 1-қетим шинҗаңға пиядә бардим. Буниңда шиңшиңшадин үрүмчигә бардим. 2010-Йили үрүмчидин күйтун вә шихуға пиядә бардим. 2012-Йили шихудин или тәрәптики қорғасқа бардим. 2016-Йили йәнә шинҗаңға берип қорғас еғизидин оттура асияға чиқип кәттим. Бу мениң ашу сәпәрдә шинҗаңда турған мәзгиллирим”.

Киристоп реһаг әпәндиниң хитайдин германийәгә пиядә қайтиш сәпири һәққидики филимлиридин мәлум болушичә, у өзи бәлгилигән хәритә линийәси бойичә уйғур диярида пиядә сәпирини давам қилиш җәрянидики дәм елиш мәзгиллиридә йәнә, мәхсус қәшқәр вә хотәндиму зиярәттә болған. У сәпәр һәққидики филимлирида өзи учратқан уйғурлар вә уйғурларниң өзгичә турмуш адити вә мәззилик уйғур таамлириниң униңда унтулмас тәсиратлар қалдурғанлиқини алаһидә тилға елип өткән.

Әмма зияритимизни қобул қилған киристоп реһаг әпәндиниң билдүрүшичә, у бейҗиңда турған мәзгилләрдә әтрапидики хитай тонушлиридин уйғурлар һәққидики сәлбий тәшвиқатларни интайин көп аңлиған. Бу сәвәблик, у уйғурларниң каваплирини йейиш үчүн уйғурлар ачқан ашпузулларға берип ғизаланған болсиму, әмма уйғурлар һәққидики чүшәнчисидә уйғурларға йеқинлашмаслиқ, һәтта улардин қорқуш туйғуси күчлүк болғаникән.

Киристоп реһаг әпәнди “уйғурлар һәққидики тәсиратиңиз қандақ болған иди?” дегән соалимизға җаваб берип, мундақ деди: “растимни ейтсам мән бейҗиңда кавап йегили баридиған җайниң игиси қазақ миллитидин иди. У шинҗаңдин кәлгән болсиму әмма уйғур әмәс иди. Бәзидә башқа уйғурларниң кавапханилириға бараттим. Әмма улар билән параңлашмайттим, бирнәччә зиқ кавап йәпла қайтаттим. Чүнки, мениң уйғурлар һәққидики дәсләпки тәсиратлирим яхши әмәс иди. Мән дәсләп көргән уйғурлар хитайниң шәрқ тәрәптики шәһәрлиридә өзгичә торт сатидиған йәни соқмақ сатидиған уйғурлар иди. Мән 2005-йили бейҗиңға барған мәзгилимдә у нәрсини йейиштин вә улар билән сөзлишиштин қорқаттим. Әтрапимдики хитай тонушлирим, һәтта чәтәлликләрму маңа уларни алдамчи дәп тәрипләйтти. Улар маңа ‛сән у нәрсини йемәкчи болсаң, улар наһайити чоң бир парчини кесип, сени елишқа мәҗбурлайду, сәндин интайин көп пул еливалмақчи болиду. Әгәр сән елишни рәт қилсаң униң бирқанчә шайкилири йопурулуп келиду. Ақивити яхши болмайду‚ дәп агаһландурғаниди. Шуңа мән дәсләпки мәзгилләрдә улардин бираз қорқаттим вә арилиқ сақлайттим”.

Киристоп реһаг йәнә кейин өзиниң пиядә йүрүш сәпирини башлимақчи болғандиму, униң бу пиланидин хәвәр тапқан хитай тонушлириниң уни бу сәпиридә уйғурлардин агаһ болушқа үндигәнликини билдүрүп йәнә мундақ деди: “кейин мән пиядә сәпәр қилиш қарариға кәлдим. Әйни чағда мән шинҗаңни билмәйттим, чүнки у җайға берип бақмиғанидим. Мән пиядә сәпиримни башлаштин илгири берип баққан әң ғәрбтики җай дунхуаң иди. Мән шу чағдики пойиз сәпиримдиму уйғурларни учратмиғанидим. Кейин мән пиядә сәпиримни башлидим, сәншидин вә шәншидин өттүм. Кейинчә ниңшя вә гәнсуғиму бардим. Гәнсуға йетип барғинимда, йәрлик кишиләр мени агаһландуруп, ‛бу йәрләр һәр һалда яхши, әмма шинҗаңға барғиниңда у җайлар паянсиз вә адәм шалаң, чөл-җәзириләр, у җайлар интайин хәтәрлик; иккинчидин у йәрдики адәмләрдин агаһ бол. Уларниң миҗәзи қопал, алдамчилар көп. Һәр хил зораванлиқлар йүз бериши мумкин. Сән агаһ бол! ‚ дегәниди. Әмма мән қараримни берип болғиним үчүн, қанчилик хәтәр болатти дәп қаридим вә йәнила шу линийә бойичә меңишни қарар қилдим. Чүнки мән у чағда аллиқачан хитайларниң бир ишларни ашуруп дәйдиған характерини билип қалғанидим. Улар башқиларни наһайити қорқунчлуқ қилип тәрипләшкә, башқилар һәққидә җинлар һекайисини ейтишқа амрақ иди”.

Һалбуки киристоп реһаг үчүн араюлтуз (шиңшиңша) дин қумулғичә болған мусапидә, униңға сәпәрдаш болған тунҗи уйғур билән болған сәпәр җәрянидики уқушмаслиқ күтмигән нәтиҗә билән аяғлашқан.

У, бу сәпәрниң униң уйғурларға болған илгирики сәлбий чүшәнчилириниң бурулуш нуқтиси болғанлиқини мундақ қизиқарлиқ баян қилди: “шиңшиңшадин өтсәмла қумулға бараттим. Бу сәпиримдә мән шиңшиңшаға бармай туруп, тунҗи учрашқан сәпәрдишим бир уйғур болди. Сизгә десәм, мән дәсләп униңдин наһайити қорқтум. У киши гәнсуниң лю йүән дегән бир кичик базиридин шиңшиңшаға бериш үчүн чиққан сәпиримдә маңа учриди. Лю йүәндин шиңшиңшаға 150 километирчә йол бар иди. Бу йолниң һәммиси чөл-җәзирә болуп, адәм йоқ иди. Әйни чағда мән қол һарвамға 3-4 күнлүк озуқлуқумни бесип йолға чиқтим. Шу чағда 40-50 яшларда болса керәк, интайин аддий бир хурум аяқ кийгән, кийимлириму адәттикичә бир киши, мән билән биллә маңмақчи икәнликини билдүрди. Мән дәсләп униң қандақ ойи барлиқини биләлмидим. У өзини уйғур дәп тонуштурди. У маңа ямидиған хитай тили билән өз мәқситини уқтурғаниди. У сөһбәт җәрянида өзиниң хитай дөлити вә хитайларға болған наразилиқини ипадиләйтти. У, өзиниң әсли бир мис кениға мәбләғ салғанлиқини, әмма хитайлар тәрипидин алдинип, барлиқ пулини хитайлар алдап еливелинғанлиқидин шикайәт қилди. Андин хитай дөлитиниң униңға яхши муамилә қилмиғанлиқидин ағринди. Андин у мәндин ‛сениң йениңда қанчилик пулуң бар?‚ дәп сориди. Униң адәмсиз бу чөллүктә мениң пулумни сориши мени әндишигә салди. Әмма у йәнә мени хатирҗәм болушқа үндәп, өзиниң йүк аптомобил шопури болғини үчүн, йолдики аптомобил шопурлириниң һәммиси униң дости икәнликини вә һәр вақит ярдәмгә тохтиши мумкинликини билдүрди. У мениң пулумни сориғандин кейин, мән униңға йенимда 50 сом хәлқ пули барлиқини ейттим, мени әнсирәткини униң мениң йенимдики пулға қизиқиши иди. Кейин йәнә униң йол бойи ичидә айәт оқуп ибадәт қилип меңиватқанлиқини сезишкә башлидим, у амин-амин дәйтти. Әмма мән униң немә дәватқинини биләлмидим. Мән уни радикал ислам террорчилиримикин дәп пәрәз қилдим. Мән униңдин, сән немә қиливатисән дәп соридим. У сениң пулуңни һесаблаватимән, дәп җаваб бәрди. Мән униңға, сениң мениң пулумни һесаблаш һәққиң йоқ, бу мениң пулум дедим. Мән йәнә бу сениң ишиң әмәс, сән мениң үчүн баш қатурма, дедим. Мән бәкла қорқуп кетивататтим, чүнки қараңғу чүшәй дәп қалғаниди, мәнму ухлишим керәк иди. Мушу чағда у маңа, мән әмди қайтай деди. Мән униңдин, қандақ кетисән? дәп соридим. У йолда кетиватқан йүк аптомобилларни тосса болидиғанлиқини ейтти. У һәқиқәтән бир йүк аптомобилини тосуп тохтатти, улар уни тонуйдикән, бу чағда мән уһ. . Дедим. Мән ичимдә, бу адәм әмди мениң пулумни булимайдиған болди, дәп хатирҗәм болдум. Әмма әң ахирқи минутта у маңа қарап, лей ке мән һесаблап бақтим, сениң йениңдики пулуң йәтмәйдикән, деди. Андин янчуқини ахтурушқа башлиди! дәл шу чағда мән униң мәқситини билдим, әсли у маңа пул бәрмәкчи икән! . . . .”

Сөһбитимиз мушу җайға кәлгәндә, киристоп реһаг әпәнди, шиңшиңша чөллүкидә өзи учратқан тунҗи уйғур һәққидики баянлирини давамлаштуралмай қалди. . . Униң авази боғулди.

Бир аздин кейин у һаяҗанланған һалда сөзини давамлаштуруп йәнә мундақ деди.

“тоғра! униң мениңдин қанчилик пулуң бар? дәп сориши, әслидә мән қумулға йетип барғичә пулдин қийнилип қелишимдин әнсиригәнликидин болғаникән. Мән тунҗи учратқан уйғур, әслидә интайин яхши бир адәм икән! әмма мән йол бойи униңдин қорқуп меңиптимән. Илгирики чүшәнчилирим сәвәблик, униң көңлидә немиләрни ойлиғанлиқини билмәсликим мушундақ бир уқушмаслиққа сәвәб болған икән”.

Һөрмәтлик радийо аңлиғучилар, юқирида германийәлик сәйяһ киристоп реһаг йәни хитайчә тәхәллуси лав лейниң уйғур дияридики пиядә саяһити һәққидики сөһбәт программисиниң 1-қисмини аңлидиңлар.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.