Gérmaniyelik seyyah kristof réhagning Uyghur diyaridiki piyade sayahiti (1)

Muxbirimiz méhriban
2023.01.25
Chiristoph-Rehage-1.jpg Youtube, Twitter qatarliq ijtima'iy taratqularda xitayche léyké (雷克), law léy (老雷) texellusliri bilen tonulghan gérmaniyelik seyyah kiristop réhag (Chiristoph Rehage) Uyghur rayonigha piyade kétiwatmaqta.
christophrehage.com

1. “Sepirimde xitay teshwiqatigha oxshimaydighan Uyghurlarni kördüm”

Kiristop réhag (Chiristoph Rehage) yotup, twittér qatarliq ijtima'iy alaqe munberliride xitayche léyké (雷克), law léy (老雷) texellusliri bilen tonulghan gérmaniyelik seyyah. Uning béyjingdin ürümchigiche bolghan 4646 kilométirliq piyade sepiri heqqide, xitayche we in'glizche tilda ishlen'gen “Uzun yol” namliq birqanche qisimdin terkib tapqan höjjetlik filimi, 2009-yildin bashlap keng tarqilip zor qiziqish qozghighanidi.

Kiristop réhag ependining yutup toridiki filimliridin melum bolushiche, u gérmaniyediki bednendorf (Bad Nenndorf) namliq kichik bazarda ösüp yétilgen bolup, uningda kichikidinla chong sheherlerge bérip oxshimighan yurtlarni körüsh, dunyani kézish arzusi küchlük bolghaniken. U, ottura mekteptiki mezgilidila yeni 16 yéshida amérikigha kélip bir yil in'gliz tilini ögen'gen, kéyin yurtigha qaytip ottura mektepni tamamlighan yili, u yene firansiyening parizh shehiride bir tereptin ishlep, bir tereptin firansuz tili ögen'geniken. Halbuki, bu mezgillerde uningda parizhdin yurti bednendorfqa piyade qaytish istiki qozghalghan. Netijide u hayatida tunji qétimliq 10 nechche künlük musheqqetlik piyade seper arqiliq parizhdin yurtigha qaytip kélip, ata-anisi we uruq-tughqanlirini heyran qaldurghaniken.

Parizhdin piyade qaytip kelgendin kéyin gérmaniyening myunxén uniwérsitétida siyaset, tarix we xitayshunasliq kespide ikki yil oqughan kiristop réhag, 2005 yili 22 yéshida xitayning béyjing kino institutigha xitay tili öginishke kelgen. U bu mezgilde xitayning shangxey, gu'angju qatarliq chong sheherliride köp qétim sayahette bolghan.

U özi sizghan seper xeritisi boyiche, 2007-yili noyabir éyidin 2016-yilghiche, oxshimighan waqit ichide birqanche bölek boyiche, xitaydin gérmaniyege piyade qaytish sepirini dawam qilghan. Uning bu sepiridiki eng uzun musape bir yil dawam qilghan béyjingdin ürümchige qaytish yolidiki 4646 kilométirliq piyade sepiri bolghan. Uning 2007-yili 11-ayning 9-küni béyjingdin bashlighan 1-qétimliq piyade sepiri, 2008-yili 10-ayning 25-küni ürümchide ayaghlashqan. Uning béyjingdin ürümchige piyade yürüsh sepiridiki sergüzeshtliri élan qilin'ghan programmilarning körüsh qétim sani eng köp bolup, nechche milyondin éship ketken.

Youtube, Twitter qatarliq ijtima'iy taratqularda xitayche léyké (雷克), law léy (老雷) texellusliri bilen tonulghan gérmaniyelik seyyah kiristop réhag (Chiristoph Rehage) Uyghur balilar bilen.
Youtube, Twitter qatarliq ijtima'iy taratqularda xitayche léyké (雷克), law léy (老雷) texellusliri bilen tonulghan gérmaniyelik seyyah kiristop réhag (Chiristoph Rehage) Uyghur balilar bilen.
christophrehage.com

Kiristop réhag ependi bilen ötküzgen söhbitimiz uning béyjingdin gérmaniyege piyade qaytish sepiride uninggha uchrighan Uyghurlar we Uyghur diyari heqqidiki tesiratliri toghrisida boldi.

Uning bildürüshiche, u, béyjingdin bashlan'ghan piyade sepiride 2008-, -2010, 2012-we 2016-yilliri ilgiri axir 4 qétim Uyghur diyarida seperde bolghan.

Kiristop réhag mundaq dédi: “Men 2008-yili 1-qétim shinjanggha piyade bardim. Buningda shingshingshadin ürümchige bardim. 2010-Yili ürümchidin küytun we shixugha piyade bardim. 2012-Yili shixudin ili tereptiki qorghasqa bardim. 2016-Yili yene shinjanggha bérip qorghas éghizidin ottura asiyagha chiqip kettim. Bu méning ashu seperde shinjangda turghan mezgillirim”.

Kiristop réhag ependining xitaydin gérmaniyege piyade qaytish sepiri heqqidiki filimliridin melum bolushiche, u özi belgiligen xerite liniyesi boyiche Uyghur diyarida piyade sepirini dawam qilish jeryanidiki dem élish mezgilliride yene, mexsus qeshqer we xotendimu ziyarette bolghan. U seper heqqidiki filimlirida özi uchratqan Uyghurlar we Uyghurlarning özgiche turmush aditi we mezzilik Uyghur ta'amlirining uningda untulmas tesiratlar qaldurghanliqini alahide tilgha élip ötken.

Emma ziyaritimizni qobul qilghan kiristop réhag ependining bildürüshiche, u béyjingda turghan mezgillerde etrapidiki xitay tonushliridin Uyghurlar heqqidiki selbiy teshwiqatlarni intayin köp anglighan. Bu seweblik, u Uyghurlarning kawaplirini yéyish üchün Uyghurlar achqan ashpuzullargha bérip ghizalan'ghan bolsimu, emma Uyghurlar heqqidiki chüshenchiside Uyghurlargha yéqinlashmasliq, hetta ulardin qorqush tuyghusi küchlük bolghaniken.

Kiristop réhag ependi “Uyghurlar heqqidiki tesiratingiz qandaq bolghan idi?” dégen so'alimizgha jawab bérip, mundaq dédi: “Rastimni éytsam men béyjingda kawap yégili baridighan jayning igisi qazaq millitidin idi. U shinjangdin kelgen bolsimu emma Uyghur emes idi. Bezide bashqa Uyghurlarning kawapxanilirigha barattim. Emma ular bilen paranglashmayttim, birnechche ziq kawap yepla qaytattim. Chünki, méning Uyghurlar heqqidiki deslepki tesiratlirim yaxshi emes idi. Men deslep körgen Uyghurlar xitayning sherq tereptiki sheherliride özgiche tort satidighan yeni soqmaq satidighan Uyghurlar idi. Men 2005-yili béyjinggha barghan mezgilimde u nersini yéyishtin we ular bilen sözlishishtin qorqattim. Etrapimdiki xitay tonushlirim, hetta chet'elliklermu manga ularni aldamchi dep teripleytti. Ular manga ‛sen u nersini yémekchi bolsang, ular nahayiti chong bir parchini késip, séni élishqa mejburlaydu, sendin intayin köp pul éliwalmaqchi bolidu. Eger sen élishni ret qilsang uning birqanche shaykiliri yopurulup kélidu. Aqiwiti yaxshi bolmaydu‚ dep agahlandurghanidi. Shunga men deslepki mezgillerde ulardin bir'az qorqattim we ariliq saqlayttim”.

Kiristop réhag yene kéyin özining piyade yürüsh sepirini bashlimaqchi bolghandimu, uning bu pilanidin xewer tapqan xitay tonushlirining uni bu sepiride Uyghurlardin agah bolushqa ündigenlikini bildürüp yene mundaq dédi: “Kéyin men piyade seper qilish qararigha keldim. Eyni chaghda men shinjangni bilmeyttim, chünki u jaygha bérip baqmighanidim. Men piyade sepirimni bashlashtin ilgiri bérip baqqan eng gherbtiki jay dunxu'ang idi. Men shu chaghdiki poyiz sepirimdimu Uyghurlarni uchratmighanidim. Kéyin men piyade sepirimni bashlidim, senshidin we shenshidin öttüm. Kéyinche ningshya we gensughimu bardim. Gensugha yétip barghinimda, yerlik kishiler méni agahlandurup, ‛bu yerler her halda yaxshi, emma shinjanggha barghiningda u jaylar payansiz we adem shalang, chöl-jeziriler, u jaylar intayin xeterlik؛ ikkinchidin u yerdiki ademlerdin agah bol. Ularning mijezi qopal, aldamchilar köp. Her xil zorawanliqlar yüz bérishi mumkin. Sen agah bol! ‚ dégenidi. Emma men qararimni bérip bolghinim üchün, qanchilik xeter bolatti dep qaridim we yenila shu liniye boyiche méngishni qarar qildim. Chünki men u chaghda alliqachan xitaylarning bir ishlarni ashurup deydighan xaraktérini bilip qalghanidim. Ular bashqilarni nahayiti qorqunchluq qilip teripleshke, bashqilar heqqide jinlar hékayisini éytishqa amraq idi”.

Halbuki kiristop réhag üchün arayultuz (shingshingsha) din qumulghiche bolghan musapide, uninggha seperdash bolghan tunji Uyghur bilen bolghan seper jeryanidiki uqushmasliq kütmigen netije bilen ayaghlashqan.

U, bu seperning uning Uyghurlargha bolghan ilgiriki selbiy chüshenchilirining burulush nuqtisi bolghanliqini mundaq qiziqarliq bayan qildi: “Shingshingshadin ötsemla qumulgha barattim. Bu sepirimde men shingshingshagha barmay turup, tunji uchrashqan seperdishim bir Uyghur boldi. Sizge désem, men deslep uningdin nahayiti qorqtum. U kishi gensuning lyu yüen dégen bir kichik baziridin shingshingshagha bérish üchün chiqqan sepirimde manga uchridi. Lyu yüendin shingshingshagha 150 kilométirche yol bar idi. Bu yolning hemmisi chöl-jezire bolup, adem yoq idi. Eyni chaghda men qol harwamgha 3-4 künlük ozuqluqumni bésip yolgha chiqtim. Shu chaghda 40-50 yashlarda bolsa kérek, intayin addiy bir xurum ayaq kiygen, kiyimlirimu adettikiche bir kishi, men bilen bille mangmaqchi ikenlikini bildürdi. Men deslep uning qandaq oyi barliqini bilelmidim. U özini Uyghur dep tonushturdi. U manga yamidighan xitay tili bilen öz meqsitini uqturghanidi. U söhbet jeryanida özining xitay döliti we xitaylargha bolghan naraziliqini ipadileytti. U, özining esli bir mis kénigha meblegh salghanliqini, emma xitaylar teripidin aldinip, barliq pulini xitaylar aldap éliwélin'ghanliqidin shikayet qildi. Andin xitay dölitining uninggha yaxshi mu'amile qilmighanliqidin aghrindi. Andin u mendin ‛séning yéningda qanchilik pulung bar?‚ dep soridi. Uning ademsiz bu chöllükte méning pulumni sorishi méni endishige saldi. Emma u yene méni xatirjem bolushqa ündep, özining yük aptomobil shopuri bolghini üchün, yoldiki aptomobil shopurlirining hemmisi uning dosti ikenlikini we her waqit yardemge toxtishi mumkinlikini bildürdi. U méning pulumni sorighandin kéyin, men uninggha yénimda 50 som xelq puli barliqini éyttim, méni ensiretkini uning méning yénimdiki pulgha qiziqishi idi. Kéyin yene uning yol boyi ichide ayet oqup ibadet qilip méngiwatqanliqini sézishke bashlidim, u amin-amin deytti. Emma men uning néme dewatqinini bilelmidim. Men uni radikal islam térrorchilirimikin dep perez qildim. Men uningdin, sen néme qiliwatisen dep soridim. U séning pulungni hésablawatimen, dep jawab berdi. Men uninggha, séning méning pulumni hésablash heqqing yoq, bu méning pulum dédim. Men yene bu séning ishing emes, sen méning üchün bash qaturma, dédim. Men bekla qorqup kétiwatattim, chünki qarangghu chüshey dep qalghanidi, menmu uxlishim kérek idi. Mushu chaghda u manga, men emdi qaytay dédi. Men uningdin, qandaq kétisen? dep soridim. U yolda kétiwatqan yük aptomobillarni tossa bolidighanliqini éytti. U heqiqeten bir yük aptomobilini tosup toxtatti, ular uni tonuydiken, bu chaghda men uh. . Dédim. Men ichimde, bu adem emdi méning pulumni bulimaydighan boldi, dep xatirjem boldum. Emma eng axirqi minutta u manga qarap, léy ké men hésablap baqtim, séning yéningdiki pulung yetmeydiken, dédi. Andin yanchuqini axturushqa bashlidi! del shu chaghda men uning meqsitini bildim, esli u manga pul bermekchi iken! . . . .”

Söhbitimiz mushu jaygha kelgende, kiristop réhag ependi, shingshingsha chöllükide özi uchratqan tunji Uyghur heqqidiki bayanlirini dawamlashturalmay qaldi. . . Uning awazi boghuldi.

Bir azdin kéyin u hayajanlan'ghan halda sözini dawamlashturup yene mundaq dédi.

“Toghra! uning méningdin qanchilik pulung bar? dep sorishi, eslide men qumulgha yétip barghiche puldin qiynilip qélishimdin ensirigenlikidin bolghaniken. Men tunji uchratqan Uyghur, eslide intayin yaxshi bir adem iken! emma men yol boyi uningdin qorqup méngiptimen. Ilgiriki chüshenchilirim seweblik, uning könglide némilerni oylighanliqini bilmeslikim mushundaq bir uqushmasliqqa seweb bolghan iken”.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, yuqirida gérmaniyelik seyyah kiristop réhag yeni xitayche texellusi law léyning Uyghur diyaridiki piyade sayahiti heqqidiki söhbet programmisining 1-qismini anglidinglar.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.