Германийәлик сәйяһ кристоф реһагниң уйғур дияридики пиядә саяһити (2)

Мухбиримиз меһрибан
2023.01.27
Chiristoph-Rehage-5.jpg Кристоф реһагн қумул сәпиридә, қумулға 90 километир қалғанда чүшкән сүрәт, 2008-йили.
christophrehage.com

Кристоф реһаг: “уйғурлардин қорқуштин улар билән достлуқ орнатқичә”

Германийәлик сәйяһ киристоф реһаг (Chiristoph Rehage)ниң 2007-йили башлинип 2016-йили ахирлашқан хитайдин германийәгә қайтиш сәпири һәққидә ишләнгән һөҗҗәтлик филимләр ютуп торида 2009-йилдин буян үзлүксиз елан қилинип кәлмәктә. Болупму униң 2007-йили 11-айниң 9-күнидин 2008-йили 10-айниң 25-күнигичә давам қилған бейҗиңдин үрүмчигичә болған 4646 километирлиқ пиядә сәпири һәққидә, енгилизчә вә хитайчә тарқитилған программиларниң көрүш қетим сани милйондин ешип кәткән.

Кристоф реһаг әпәнди билән елип барған сөһбитимиздә, униң бейҗиңдин үрүмчигичә болған сәпиридә учратқан уйғурлар вә уйғур дияри һәққидики тәсиратлири ассасй сөз темиси болди. Алдинқи нөвәт елан қилинған сөһбитимизниң 1-қисмида, өиристофқа араюлтуз (шиңшиңша) сәпиридә учриған тунҗи уйғурдики ақкөңүллүк вә сәмимиликниң, униңға илгири хитай тәшвиқатлирида аңлиғиниға пүтүнләй охшимайдиған бир уйғурниң йүзини көрсәткәнликини аңлиған идиңлар.

Сөһбитимизниң бүгүнки қисмида сәйяһ кристоф реһаг әпәнди өзиниң араюлтуз сәпиридә учратқан тунҗи уйғур билән болған бир күнлүк сәпиридин кейин, қумул сәпиридә учришип достлуқ орнатқан қатнаш сақчиси абдувәли вә турпаннниң туюқ йезисида уни өйидә турғузған бир аилилик уйғур билән биллә өткүзгән күнлирини әсләп өтти.

Кристоф реһагн вә униң арқисида көрүнүп турған пичанниң туюқ йезиси, 2008-йили.
Кристоф реһагн вә униң арқисида көрүнүп турған пичанниң туюқ йезиси, 2008-йили.
christophrehage.com

Кристоф реһаг әпәнди, өзиниң шу қетимқи пиядә сәпириниң уни хитай тәшвиқатлириға пүтүнләй охшимайдиған техиму көп уйғурларни көрүш вә тонуш пурситигә игә қилғанлиқини мундақ баян қилди: “мән бейҗиңдики мәзгилдә маңа берилгән тәлиматларниң көпинчиси аталмиш ‛шинҗаң мустәқилчилири‚ вә ‛тибәт мустәқилчилири‚ дегән ибариләр иди. Мән йәнә ‛ислам терорчилири‚ниңму барлиқини аңлиған идим. Әмма шинҗаңниң қандақ җай икәнликини растла билмәйтим. Сизгә дегинимдәк, мениң аңлиғанлирим ‛шинҗаң явайилар макани‚ дегәндәк бир тәрәплимә қарашлар иди. Кейин сизгә дәп бәргән биринчи адәм билән учришип, уни тонуған идим.”

Кристоф реһаг әпәнди, пиядә меңип араюлтуздин өткәндин кейин, өзи учратқан иккинчи уйғур, фото сүрәт һәвәскари қумуллуқ қатнаш сақчиси абдувәли болған. У абдувәлидин уйғурлар һәққидә көплигән йеңичә тонуш-чүшәнчиләргә еришкәнликини, һәтта кейин униң билән достлуқ орнатқанлиқини мундақ баян қилди:

“уйғурлардин иккинчи тонушқан адимимни араюлтузда учратттим. У уйғур миллитидин болуп, һәқиқий сақчи әмәс иди. Әмма униң хизмити йолдин өткән йүк аптомобиллириниң еғирлиқтин ашқан-ашмиғанлиқи тәкшүрүп өткүзүш икән. Тоғра, униң исми абдувәли иди. Абдувәли ө нөвитидә йәнә фото сүрәт тартишни яхши көридиған бир һәвәскар икән. Сәпәр җәрянимда биз биллә сөһбәтлишәттуқ, у мени тамаққа тәклип қилди. Нурғун ишларни сөзләп бәрди. Пиядә меңип қумулға барғандин кейин, абдувәли йәнә алаһитән келип мени тамаққа тәклип қилди. У чағлар дәл рамазан мәзгили иди. Шундақ болсиму абдувәли мени тамаққа тәклип қилип туратти. Әмма у өзи һечнимә йемәйти. Мени даим қоғун-тавуз вә у йәрниң марожнилирини йейишкә тәклип қилатти. Униң маңа бәргән тәсирати, мән илгири бейҗиңдә, сәншидә яки гәнсуда аңлиған уйғурлар һәққидики бир тәрәплимә қарашлар түпәйлидин шәкилләнгән уйғурлар һәққидики чүшәнчилиримгә пүтүнләй охшимайдиған бир тәсират иди.”

Кристоф реһаг әпәнди өзи достлуқ орнатқан қатнаш сақчиси абдувәлидин кейин, йәнә турпанниң туюқ дегән йеридә уни өйидә турғузған бир аилилик уйғурлар билән биллә өткүзгән күнлирини әсләп, уларниң хитайларға болған қарашлирини төвәндикидәк баян қилди:

“кейин турпанниң туюқ дегән йеридә мән бир уйғурниң өйидә турдум. Бу аилидә маңа ака демәтлик чоң оғли, униң ата-аниси вә униң кичик иниси 4 җан бар икән. Бу акам маңа өзиниң хизмити йоқлиқини, шинҗаңда хизмәт тепишниң тәслики үстидин шикайәт қилип бәрди. Шинҗаңда иш порсити болмиғачқа, у ичкири өлкиләргә берип тәлийини синап бақмақчи болған икән. Әмма аниси униң ичкиригә беришиға қарши икән. Мән униңдин ‛апиңиз немә үчүн сизниң беришиңизға қошулмайду?‚ дәп соридим. Бу чағда у охшашла бир тәрәплимә қаришини ипадиләп, ‛ичкири әмәсму, хитайлар көп. Хитайлар пакиз әмәс, хитайлардин алдамчилар көп, хитайлар юрти қалаймиқан, шуңа апам әнсирәйду. Йәнила бизниң шинҗаң яхши, шинҗаң хатирҗәм вә бихәтәр‚ дәп җавап бәрди.”

Кристоф реһаг әпәндиниң қаришичә, мәйли хитайлар болсун яки уйғурлар болсун вә яки башқа хәлқләр болсун, у шу қетимқи сәпири җәрянида, хитайда бир бирини йәкләш хаһишиниң еғирлиқини һес қилған. У буниңға хитай һөкүмитиниң тәтүр тәшвиқати асасий сәвәб болған дәп қарайдикән.

У мундақ деди: “у чағда мениң һес қилғиним көплигән кишиләрдики өз-ара бир бирини йәкләш қариши болди. Әлвәттә, бир кичик йезида яшаватқан уйғурға нисбәтән ейтқанда, у шиән, бейҗиң қатарлиқ җайларға барса, у җайлар униң үчүн қалаймиқан көрүниду, у җайларда у өзини бихәтәр һес қилалмайду. Әксичә ейтқанда, бейҗиң яки шиәндин йирақ чөл-җәзирә ичидики уйғурлар яшаватқан бир кәнткә кәлгәндиму, охшашла натонушлуқ туйғуси болиду. Униң үстигә сән аңлаватқан хәвәрләр вә һөкүмәт тәшвиқатлирида үзлүксиз һалда ‛уларниң һәммиси терорчилар, радикал исламчилар‚ дәп тәшвиқ қилинса, сән әлвәттә өзүңни хәтәр ичидә һес қилисән. Әмма әмәлийәттә инсанларниң һәммиси охшаш. Мән һечқанчан хитайниң ички өлкилиридики хитай пуқралириниң маңа яманлиқ қилғинини көрмидүм. Охшашла мән шинҗаңдиму уйғурларниң маңа яманлиқ қилғинини һеч көрмидим.”

Кристоф реһаг әпәндниң билдүрүшичә, у уйғур дияридики сәпири җәрянида йезиларда намрат яшаватқан уйғурларни, шәһәрләрдики хизмәтсиз уйғур яшлирини, ушшақ тиҗарәт билән күндилик турмушиниң һәләкчиликидә тирмишиватқан һәр хил уйғурларни учратқан. Бу уйғурлар униң хатерисидә әң гүзәл әслимиләрни, өчмәс хатириләрни қалдурған икән.

Һалбуки, у уйғур дияридики пиядә сәпири җәрянида йәнә хитай һөкүмитини әң қаттиқ һимайә қилидиған, хитай һөкүмитиниң әмир-пәрманлирини чәксиз садақәт билән биҗа кәлтүридиған йәнә бир түркүм уйғурларниму учратқан. У хитайлар тәрипидин бесивелинған бу земинда бир қисим йәрлик кишиләрниң хитай һөкүмитигә болған бу хил садақитидин һәйран қалғанлиқини вә өзиниң бу әһвални қобул қилалмиғанлиқини билдүрди. У бу һәқтә өзиниң сәпәр җәриянида сақчиларниң тәкшүрүшигә қаршилиқ қилғинида, дәсләп өзигә ярдәм қилиду, дәп үмид қилған бир уйғур сақчиниң әксичә өз хизмитини хитайлардинму ашуруп орунлайдиған киши икәнликини һес қилғанлиқини билдүрди. Униң билдүрүшичә, бу уйғур сақчи уни әң қаттиқ вастиләр билән сорақ қилғинида, у уйғур диярида пәқәт хитай һөкүмитигә садақәт билән хизмәт қилидиған аз сандики уйғурларниңла нисбәтән яхши күн кәчүридиғанлиқини һес қилип йәткән икән.

Сөһбитимизниң кейинки қисмида бу һәқтики тәпсилатларни аңлайсиләр.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.