Gérmaniyelik seyyah kristof réhagning Uyghur diyaridiki piyade sayahiti (2)

Muxbirimiz méhriban
2023.01.27
Chiristoph-Rehage-5.jpg Kristof réhagn qumul sepiride, qumulgha 90 kilométir qalghanda chüshken süret, 2008-yili.
christophrehage.com

Kristof réhag: “Uyghurlardin qorqushtin ular bilen dostluq ornatqiche”

Gérmaniyelik seyyah kiristof réhag (Chiristoph Rehage)ning 2007-yili bashlinip 2016-yili axirlashqan xitaydin gérmaniyege qaytish sepiri heqqide ishlen'gen höjjetlik filimler yutup torida 2009-yildin buyan üzlüksiz élan qilinip kelmekte. Bolupmu uning 2007-yili 11-ayning 9-künidin 2008-yili 10-ayning 25-künigiche dawam qilghan béyjingdin ürümchigiche bolghan 4646 kilométirliq piyade sepiri heqqide, én'gilizche we xitayche tarqitilghan programmilarning körüsh qétim sani milyondin éship ketken.

Kristof réhag ependi bilen élip barghan söhbitimizde, uning béyjingdin ürümchigiche bolghan sepiride uchratqan Uyghurlar we Uyghur diyari heqqidiki tesiratliri assasy söz témisi boldi. Aldinqi nöwet élan qilin'ghan söhbitimizning 1-qismida, öiristofqa arayultuz (shingshingsha) sepiride uchrighan tunji Uyghurdiki aqköngüllük we semimilikning, uninggha ilgiri xitay teshwiqatlirida anglighinigha pütünley oxshimaydighan bir Uyghurning yüzini körsetkenlikini anglighan idinglar.

Söhbitimizning bügünki qismida seyyah kristof réhag ependi özining arayultuz sepiride uchratqan tunji Uyghur bilen bolghan bir künlük sepiridin kéyin, qumul sepiride uchriship dostluq ornatqan qatnash saqchisi abduweli we turpannning tuyuq yézisida uni öyide turghuzghan bir a'ililik Uyghur bilen bille ötküzgen künlirini eslep ötti.

Kristof réhagn we uning arqisida körünüp turghan pichanning tuyuq yézisi, 2008-yili.
Kristof réhagn we uning arqisida körünüp turghan pichanning tuyuq yézisi, 2008-yili.
christophrehage.com

Kristof réhag ependi, özining shu qétimqi piyade sepirining uni xitay teshwiqatlirigha pütünley oxshimaydighan téximu köp Uyghurlarni körüsh we tonush pursitige ige qilghanliqini mundaq bayan qildi: “Men béyjingdiki mezgilde manga bérilgen telimatlarning köpinchisi atalmish ‛shinjang musteqilchiliri‚ we ‛tibet musteqilchiliri‚ dégen ibariler idi. Men yene ‛islam térorchiliri‚ningmu barliqini anglighan idim. Emma shinjangning qandaq jay ikenlikini rastla bilmeytim. Sizge déginimdek, méning anglighanlirim ‛shinjang yawayilar makani‚ dégendek bir tereplime qarashlar idi. Kéyin sizge dep bergen birinchi adem bilen uchriship, uni tonughan idim.”

Kristof réhag ependi, piyade méngip arayultuzdin ötkendin kéyin, özi uchratqan ikkinchi Uyghur, foto süret heweskari qumulluq qatnash saqchisi abduweli bolghan. U abduwelidin Uyghurlar heqqide köpligen yéngiche tonush-chüshenchilerge érishkenlikini, hetta kéyin uning bilen dostluq ornatqanliqini mundaq bayan qildi:

“Uyghurlardin ikkinchi tonushqan adimimni arayultuzda uchratttim. U Uyghur millitidin bolup, heqiqiy saqchi emes idi. Emma uning xizmiti yoldin ötken yük aptomobillirining éghirliqtin ashqan-ashmighanliqi tekshürüp ötküzüsh iken. Toghra, uning ismi abduweli idi. Abduweli ö nöwitide yene foto süret tartishni yaxshi köridighan bir heweskar iken. Seper jeryanimda biz bille söhbetlishettuq, u méni tamaqqa teklip qildi. Nurghun ishlarni sözlep berdi. Piyade méngip qumulgha barghandin kéyin, abduweli yene alahiten kélip méni tamaqqa teklip qildi. U chaghlar del ramazan mezgili idi. Shundaq bolsimu abduweli méni tamaqqa teklip qilip turatti. Emma u özi héchnime yémeyti. Méni da'im qoghun-tawuz we u yerning marozhnilirini yéyishke teklip qilatti. Uning manga bergen tesirati, men ilgiri béyjingde, senshide yaki gensuda anglighan Uyghurlar heqqidiki bir tereplime qarashlar tüpeylidin shekillen'gen Uyghurlar heqqidiki chüshenchilirimge pütünley oxshimaydighan bir tesirat idi.”

Kristof réhag ependi özi dostluq ornatqan qatnash saqchisi abduwelidin kéyin, yene turpanning tuyuq dégen yéride uni öyide turghuzghan bir a'ililik Uyghurlar bilen bille ötküzgen künlirini eslep, ularning xitaylargha bolghan qarashlirini töwendikidek bayan qildi:

“Kéyin turpanning tuyuq dégen yéride men bir Uyghurning öyide turdum. Bu a'ilide manga aka démetlik chong oghli, uning ata-anisi we uning kichik inisi 4 jan bar iken. Bu akam manga özining xizmiti yoqliqini, shinjangda xizmet tépishning tesliki üstidin shikayet qilip berdi. Shinjangda ish porsiti bolmighachqa, u ichkiri ölkilerge bérip teliyini sinap baqmaqchi bolghan iken. Emma anisi uning ichkirige bérishigha qarshi iken. Men uningdin ‛apingiz néme üchün sizning bérishingizgha qoshulmaydu?‚ dep soridim. Bu chaghda u oxshashla bir tereplime qarishini ipadilep, ‛ichkiri emesmu, xitaylar köp. Xitaylar pakiz emes, xitaylardin aldamchilar köp, xitaylar yurti qalaymiqan, shunga apam ensireydu. Yenila bizning shinjang yaxshi, shinjang xatirjem we bixeter‚ dep jawap berdi.”

Kristof réhag ependining qarishiche, meyli xitaylar bolsun yaki Uyghurlar bolsun we yaki bashqa xelqler bolsun, u shu qétimqi sepiri jeryanida, xitayda bir birini yeklesh xahishining éghirliqini hés qilghan. U buninggha xitay hökümitining tetür teshwiqati asasiy seweb bolghan dep qaraydiken.

U mundaq dédi: “U chaghda méning hés qilghinim köpligen kishilerdiki öz-ara bir birini yeklesh qarishi boldi. Elwette, bir kichik yézida yashawatqan Uyghurgha nisbeten éytqanda, u shi'en, béyjing qatarliq jaylargha barsa, u jaylar uning üchün qalaymiqan körünidu, u jaylarda u özini bixeter hés qilalmaydu. Eksiche éytqanda, béyjing yaki shi'endin yiraq chöl-jezire ichidiki Uyghurlar yashawatqan bir kentke kelgendimu, oxshashla natonushluq tuyghusi bolidu. Uning üstige sen anglawatqan xewerler we hökümet teshwiqatlirida üzlüksiz halda ‛ularning hemmisi térorchilar, radikal islamchilar‚ dep teshwiq qilinsa, sen elwette özüngni xeter ichide hés qilisen. Emma emeliyette insanlarning hemmisi oxshash. Men héchqanchan xitayning ichki ölkiliridiki xitay puqralirining manga yamanliq qilghinini körmidüm. Oxshashla men shinjangdimu Uyghurlarning manga yamanliq qilghinini héch körmidim.”

Kristof réhag ependning bildürüshiche, u Uyghur diyaridiki sepiri jeryanida yézilarda namrat yashawatqan Uyghurlarni, sheherlerdiki xizmetsiz Uyghur yashlirini, ushshaq tijaret bilen kündilik turmushining helekchilikide tirmishiwatqan her xil Uyghurlarni uchratqan. Bu Uyghurlar uning xatériside eng güzel eslimilerni, öchmes xatirilerni qaldurghan iken.

Halbuki, u Uyghur diyaridiki piyade sepiri jeryanida yene xitay hökümitini eng qattiq himaye qilidighan, xitay hökümitining emir-permanlirini cheksiz sadaqet bilen bija keltüridighan yene bir türküm Uyghurlarnimu uchratqan. U xitaylar teripidin bésiwélin'ghan bu zéminda bir qisim yerlik kishilerning xitay hökümitige bolghan bu xil sadaqitidin heyran qalghanliqini we özining bu ehwalni qobul qilalmighanliqini bildürdi. U bu heqte özining seper jeriyanida saqchilarning tekshürüshige qarshiliq qilghinida, deslep özige yardem qilidu, dep ümid qilghan bir Uyghur saqchining eksiche öz xizmitini xitaylardinmu ashurup orunlaydighan kishi ikenlikini hés qilghanliqini bildürdi. Uning bildürüshiche, bu Uyghur saqchi uni eng qattiq wastiler bilen soraq qilghinida, u Uyghur diyarida peqet xitay hökümitige sadaqet bilen xizmet qilidighan az sandiki Uyghurlarningla nisbeten yaxshi kün kechüridighanliqini hés qilip yetken iken.

Söhbitimizning kéyinki qismida bu heqtiki tepsilatlarni anglaysiler.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.