Gérmaniyelik seyyah kiristof réhagning Uyghur diyaridiki piyade sayahiti (4)

Youtube, Twitter qatarliq ijtima'iy taratqularda xitayche léyké (雷克), law léy (老雷) texellusliri bilen tonulghan gérmaniyelik seyyah kiristop réhag (Chiristoph Rehage) Uyghur rayonigha piyade kétiwatmaqta.

4. “Xitaydiki sepirimde gherbke mangghanséri tekshürüshler chingip ketti”

Gérmaniyelik seyyah kiristop réhag ependi bilen ötküzgen söhbet jeryanida, u 2008-yili 8-aydiki “Béyjing olimpik musabiqisi” mezgildiki xitay ölkiliri we Uyghur diyari weziyitini sélishturup, “Xitaydiki sepirimde gherbke mangghanséri tekshürüshler chingip ketti” dédi. U yene 2009-yili ürümchide yüz bergen “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” din kéyin, 2010-yili Uyghur diyaridiki 2-qétimliq sepirini, “Hemme jayni toluq qorallan'ghan saqchilar qaplighan idi” dep teriplidi. U öz kechmishlirini bayan qilip, “Chet'ellikler üchün mexsus yataq tesis qiliniptu, meyli Uyghur bolsun, yaki xitay bolsun, kimlikide “Shinjangliq” bolsila, xitay ichkiri ölkiliride yataq bérilmeydiken. Kishiler weziyet heqqide söz échishtin qorqatti” dep teriplidi.

Kiristop réhag ependining bildürüshiche, u 2007-yili 11-ayda béyjingdin gérmaniyege piyade qaytish sepirini bashlighinida, xitayda ziyarette bolghan chet'elliklerge nisbeten weziyet birqeder erkin bolsimu, emma u gherbiy rayon'gha mangghanséri, uninggha bolghan tekshürüsh we cheklimilerning barghanche chingip ketkenlikini hés qilghan.

Kristop réhag ependi mundaq dédi: “Men 2007-yili piyade sepirimni bashlidim. U chaghlar téxi shi jinping hökümranliq qilghan yillar emes idi. Shunga u mezgilde pütkül xitay bashqurush nisbeten kengri, birqeder échiwétilgen halette idi. U chaghlarda men béyjingda, shangxeyde, gu'angjuda bolsun we yaki qeyerde sayahette bolay, qaysi méhmanxanida turghum kelse shu yerde turalayttim. Adettiki méhmanxanilardin 2-3-derijilik méhmanxanilar we aliy derijilik méhmanxanilarning hemmiside turalayttim. Ulardin‛chet'ellikler tursa bolamdu?‚ dep sorash hajetsiz idi. Emma men méngip gensugha kelginimde, tunji qétim lenjuda méhmanxanida turmaqchi bolghinimda, ular méni‛kechürüng ependim bu chet'ellikler üchün échilghan méhmanxana emes, siz chet'ellikler turidighan méhmanxanigha béring‚ dep ret qildi. Men heyran qélip, ‛chet'ellikler turidighan méhmanxana déginingiz qandaq jay? méning pulum yetmidimu?‚ dep soridim. Ular manga, ‛bizning bu jayning chet'elliklerni kütüwélish salahitimiz yoq‚ dep jawab berdi. Shu chaghda men tunji qétim, bu yer bashqa jaylargha oxshimaydiken, dégen héssiyatta boldum. Gherbke mangghanséri bu xil ehwallar köpiyishke bashlidi. Elwette, bu chaghda ular yézilarda téxi bu xil bashqurush tüzümini yolgha qoyup bolalmighanidi. U chaghlarda téxi pütkül gensu yaki shinjangdimu qattiq bashqurush tüzümi yolgha qoyulmighan idi. Emma nahiyeler we sheherlerde ehwal yenila oxshimaytti. U yerlerde qaysi méhmanxanida turushqa bolidighanliqini sorashqa toghra kéletti”.

Kiristop réhag ependining bildürüshiche, 2009-yili ürümchide yüz bergen “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” din kéyin, u 2010-yili Uyghur diyarida 2-qétimliq piyade sepirini bashlighinida weziyet intayin jiddiy haletke yetken. Bu chaghda uning körgini, “Hemme jayni toluq qurallan'ghan saqchilar qaplighan, kochilarda saqchi aptomobili hetta tankilar charlap yürgen” menzire bolghan.

U eyni chaghda özi körgen ürümchi kochilirini we piyade bésip ötken yollarni mundaq teriplidi:

“Emma 5-iyuldin kéyin ehwal özgerdi. Rahetsizlikni hés qilishqa bashlidim. 2-Qétim barghan waqtim 2010-yili idi. U chagh 2009-yilidiki 5-iyul weqesidin kéyinki mezgil idi. Ürümchining hemme yérini qoralliq saqchilar qaplighanidi. Her bir talla bazirigha kirginingizde somkilarni échip tekshüretti. Her bir ishikte qoralliq saqchilar posta turatti. Yene kélip ular toluq qorallan'ghan qoralliq saqchilar idi. Pütkül sheherni saqchi mashiniliri qaplighanidi. Hetta herbiyler ishlitidighan tankilarmu kochilarda charlap yüretti, ular qatnash yolliridimu uchrap turatti. Men piyade sepirim jeryanida, üzlüksiz halda ularning yol tosup pasport we bashqa höjjetlirimni tekshürüshige uchrap turdum. Ene shu chaghda men shinjangdiki bashqurush ichkiri ölkilerdin qattiq iken dégen héssiyatqa kelgen idim”.

Kiristop réhag ependining bildürüshiche, u meyli 2008-yildiki piyade sepiride bolsun, yaki “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” din kéyinki Uyghur diyari sepiride bolsun, özi yoluqqan her qandaq bir kishining rayonning siyasiy weziyitige munasiwetlik so'allardin özini qachurghanliqini hés qilip yetken.

U sepiride tonushup, dost bolghan bir xitay kishining özini “Shinjangliq” dep teripligenlikini, uning yerliktiki Uyghurlar we qazaqlarni maxtap bergen bolsimu, emma rayonning siyasiy weziyiti heqqidiki herqandaq témidin özini qachurghanliqini mundaq hékaye qilip berdi: “Méning u yerde nahayiti yaxshi dost bolghan birqanche xitay tonushlurummu bar. Mesilen bir tagha yolluq dostumni éytsam, u 50-yillarning axiridiki chong sekrep ilgirileshte xénende yüz bergen acharchiliq sewebidin 15 yashliq bir bala mezgilide shinjanggha kelgeniken. Uning déyishiche, emeliyette u özining shinjangliq bolghinidin pexirlinidiken. Uning shinjanggha muhebbiti bar iken. Uningda u yerdiki Uyghurlar, tungganlargha nisbeten ichkiri ölkilerdiki xitaylardek töwen körüsh tuyghusi ipadilenmeytti. Men uning bilen paranglashqan chéghimda, u‛Uyghurlarning ashpozullirini yaxshi körimen, ular pakiz. Uyghurlarning ashxaniliri xitaylar achqan ashxanilardin pakiz‚ dep teripleytti. U yene özining dost tutushta ayrimichiliq qilmaydighanliqini bildürgenidi. Emma uning bilen paranglashqinimda, u da'im milliy mesililer heqqidiki témilardin özini qachuratti. Men uninggha‛bu yerde milliy mesililer barghu?‚ déginimde, u‛bularni déyish epsiz‚ deytti, chünki u özimu qorqup qalghandek qilatti”.

Kiristop réhag ependi yene ürümchide yüz bergen “5-Iyul qirghinchiliqi” din kéyin bu kishi bilen uchrashqan chaghdiki we uningdin kéyinki birqanche qétimliq söhbetni eslep mundaq dédi: “Kéyin u yene özi ichkiri ölkilerde sayahette bolghinida, uningghimu shinjangdiki bashqa milletlerge oxshashla méhmanxanilarda yataq bérilmigenlikini éytip berdi. Uning bildürüshiche, u gerche xitay bolsimu, emma kimlikide shinjangliq dep yézilghanliqi üchün, ‛kechürüng ependim, bizning bu yerde adem toshup ketti‚ dep ret qilin'ghaniken. Men 2008-yili, 2010-yili we 2012-yillardiki sepirimde uni üch qétim uchrattim. 1-Qétim 2008-yili uchratqanidim. 2010-Yili uni körginimdimu uning shinjang heqqidiki tuyghusi özgermigeniken. Uyghurlargha bolghan qarishimu özgermigeniken. Emma u herqachan bu témilardin özini qachuratti. Mesilen 2008-yilidiki mezgilde, u milliy ziddiyet heqqide sözleshni xalimaytti, shinjang musteqilchiliri heqqidiki geplerdin, siyasiy témilardin özini qachuratti. 2010-Yildin kéyin yeni ‛5-iyul qirghinchiliqi‚ din kéyin, 5-iyul qirghinchiliqi heqqide söz échishni xalimaytti. U manga‛léy ké, biz bashqa paranglarni qilishayli, bu témida söz échish epsiz‚ deytti. Chünki u qorqatti”.

Kiristop réhag ependining bildürüshiche, u seper jeryanida uchratqan kishilerdin meyli Uyghur bolsun, meyli tunggan yaki xitaylar bolsun, hetta hökümetning saqchi xadimliri bolsun, ularning özidek bir chet'ellikke yéqinliq qilidighanliqi we könglidiki sözlerni qilishni arzu qilidighanliqini hés qilghaniken.

U mundaq dédi: “Bezide men ularning sözlesh istigining shundaq küchlüklükini sézimen.

Ularning nurghun sözlerni uzun muddet ichide saqlighanliqini hés qilimen. Hemmisila méni shundaq tuyghugha keltüridu. Xitaylar bolsun, tungganlar bolsun, Uyghurlar bolsun yaki qazaqlar bolsun, qaysi millet kishiliri bolsun, ularning hemmisi bir chet'ellikke yürek sözlirini qilishni xalaytti. Ular qarimaqqa öz-ara ishenmeydighandek körünetti. Emma ular méning bir gérmaniyelik sayahetchi ikenlikimni jezimleshtüreligen chéghida, bu kishidin xatirjem bolsam bolidiken, könglümdiki geplerni qilsam bolghudek dégen héslargha kelse kérek dep oylaymen”.

U 2010-yilidiki Uyghur diyari sepiride, saqchilar teripidin tutqun qilinip, méhmanxanigha solan'ghinida, uning yénigha orunlashturulghan wang famililik puqrache kiyin'gen xitay saqchi bilen bolghan 3 künlük söhbet heqqidiki tesiratini mundaq bayan qildi:

“U, 2010-yili yüz bergen weqe idi. Ular méni tutuwaldi. Méni tutuwalghandin kéyin méhmanxanigha solap birqanche kün tekshürdi. Ular men üchün wang famililik bir saqchini orunlashturdi. Men deslep nahayiti qorqunch ichide qaldim. Chünki bir mustebit tüzümdiki dölette saqchilar teripidin tutqun qilinish heqiqeten qorqunchluq idi. Deslep men heqiqeten u kishidin intayin qorqqanidim. U her küni etigen méning öyümge kélip, men bilen chay söhbiti qilatti. Mendin‛siz teywen'ge barghanmu? siz shizanggha barghanmu? siz Uyghurche bilemsiz? bu yerge némishqa keldingiz? ata-daningiz néme ish qilidu? siz junggo tarixni chüshinemsiz? siz bizning re'isimiz mawgha qandaq qaraysiz?‚ dégendek so'allarni soraytti. U chaghda men uninggha yalghan gep qilishnimu oylighanidim, yeni men maw zédongni yaxshi körimen, shizang( tibet ) musteqilchiliri bekla rezil dep jawab bérishni oylighanidim. Emma kéyin bundaq qilishning hajetsizlikini hés qildim. Bundaq sözlerge uning ishinishimu natayin idi. U undaq dötmu emes idi. Shunga men uninggha rast gépimni qildim. Men uninggha: ‛kimning musteqil bolmaqchi ikenlikini bilmeymen. Bular men qarar béridighan ishlarmu emes. Emma men silerning bashqilarning medeniyitini saqlap qélishinglarni ümid qilimen. Hemme yerni saqchilar we qoralliq eskerler qaplap kétiptu. Sen u yerge saqchi we eskerlerni ekirseng rastla muwapiq emes‚, dédim. Bu kishi méning sözlirimni anglighandin kéyin, manga xapa bolup ketmidi, sözlirimni qobul qilalmaydighanliqinimu ipadilimidi. Eksiche söhbitimiz tügigendin kéyin, u özining ichki sirlirini éytishqa bashlidi. U 9 yashliq qizining pi'anino öginiwatqanliqini, qizining yene in'glizche öginishini ümid qilidighanliqi hem kelgüside qizini chet'elge chiqirishni oylawatqanliqini bildürdi. Ene shu chaghda men ichimde, hetta senmu shundaq oylaydikensende dédim. Men u chaghda wang famililik xitay bilen 3 kün söhbetleshkenidim. U yaman kishidek qilmaytti. Men uninggha semimiylik bilen teywen heqqidiki, tibet heqqidiki qarashlirimni éytqanidim. Umu manga balisini chet'elge chiqarmaqchi bolghanliqini bildürgen idi”.

Kiristop réhagning bildürüshiche, u bu kishilerning bir-birige déyelmeydighan bezi ichki sirlirini, özige oxshash bir chet'ellikkila déyeligenlikidin, bu dölettiki mustebit tüzümning kishilerni nabut qiliwatqanliqini hés qilghaniken.

Bügünki söhbitimiz uning töwendiki sözliri bilen axirlashti.

“Epsus, heqiqetenmu epsus! epsuslinarliqi séning tüzüming mushundaq bir tüzüm bolghanliqida. Méningche eger undaq bolmighanda, bu yerdiki ehwal yaxshiraq bolghan bolatti. U kishiler peqet öz wezipisinila ada qilghuchilar idi. Ular emeliyette saghlam bolmighan bir tüzüm astida ishlewatqanlar, a'ilisini béqiwatqanlar idi. Eger ular bashqa bir jem'iyette yashighan bolsa, belkim ular pütünley normal kishilerdin bolushi mumkin idi”.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.