Gérmaniyelik seyyah kristof réhagning Uyghur diyaridiki piyade sayahiti (5)

Youtube, Twitterr qatarliq ijtima'iy taratqularda xitayche léyké (雷克), law léy (老雷) texellusliri bilen tonulghan gérmaniyelik seyyah kiristop réhag (Chiristoph Rehage) qeshqerdesüretke tartqan Uyghur balilar.

5. “Chéqiliwatqan qedimiy qeshqerde eng méhirlik Uyghurlarni kördüm”

Kristof réhag ependining bildürüshiche, u Uyghur diyaridiki piyade sepiri jeryanida dem élish pursitidin paydilinip, Uyghur diyarining jenubiy qismidiki qeshqer we xotende bir heptilik sayahette bolghan iken. Uning bildürüshiche, uning 2012-yili yaz peslide qilghan sayahiti del qeshqerning qedimiy mehelliliri chéqiliwatqan mezgillerge toghra kelgen. U öz tesiratlirini bayan qilip: “Chéqiliwatqan qedimiy qeshqerde eng méhirlik Uyghurlarni kördüm” dédi.

Kristof réhag ependi, özining piyade sepiri jeryanida Uyghurlarning xitayning hökümet teshwiqatliri we xitay puqraliri teripligen'ge héch oxshimaydighan yene bir yüzini körgenlikini bildürdi. U 2012-yili özi körgen qeshqer Uyghurliri heqqidiki tesiratlirini bayan qilip, “U yerde eng sap, eng aq köngül Uyghurlarni kördüm” dédi.

U mundaq dédi: “Eyni chaghda shimaliy shinjangdikiler, elwette Uyghurlarmu shuning ichide, manga ‛siz jenubqa barsingiz diqqet qiling‚ dégen idi. Emma ularning dégini men körgen emeliyetke uyghun kelmidi. Xuddi men ilgiri sizge éytqinimdek, bu ehwal xuddi her bir jaydiki kishiler özining qoshnisi yaki bashqa jaydikilerni ashurup teswirliginidek bir ish idi. Emma méning hés qilghinim, u yerdikiler téximu sap we aqköngüngül kishiler iken.”

Uning bildürüshiche, u 2012-yili yaz peslide piyade méngip ghulja shehirige barghinida, gérmaniyedin kelgen bir dosti bilen birlikte poyizgha olturup, awwal ürümchige, andin qeshqer we xoten sheherliride 10 künlük sayahette bolghan iken.

christophrehage.com

Kristof réhag ependi, xitay hökümiti chéqiwatqan qedimiy qeshqer kochiliridiki bir Uyghur ashxana xojayining özide Uyghurlar heqqidiki yene bir untulmas eslime qaldurghanliqini hékaye qildi:

“Bizning qeshqerge kelgen waqtimiz 2012-yili idi. Ular u chaghda qeshqerning qedimiy qurulushlirini chéqiwatqan iken. Hökümet da'iriliri ‛sheherning qedimiy qurulushliri bixeter emes, yer tewreshke oxshash tebi'iy apetlerge berdashliq bérelmeydu, shunga qayta qurup chiqish kérek‚ dégendek bahanilar bilen hemme jaylarni chéqiwatqan iken. U menzire heqiqeten qorqunuchluq idi. Ular ishik-derwazilarnila bir terepke élip qoyup, kona qoro-jaylarni pütünley chéqiwatqan iken. Shu küni biz téxi chéqilip bolmighan qedimiy sheher kochilirini aylanduq. Bu kochilarda adem asanla adiship qalatti. Biz yolda adiship qélip, bir Uyghurning ashxanisigha kelduq. U yerde qoruma chöp yiduq. Pul töleydighan chaghda qarisam, yénimda 100 somluq pulla bar iken, parche pul yoq idi. U chaghlarda téxi banka kartisi yaki téléfon arqiliq pul töligili bolmayti. Men xojayin'gha ‛siz bu yüz som pulni élip turung‚ dédim, emma u alghili unidi. U ‛kéler qétim kelgende hisabat qilsaqmu bolidu‚ dep turuwaldi. Men uning unimighinigha qarimay ‛siz hazirche bu pulni élip turung, biz ete yene kéleyli! siz shu chaghda ashqan pulni qaytursingizmu bolidu‚ dédim. Qarimaqqa uningda qayturghidek parche pulmu yoqtek qilatti. Kéyin u nahayiti ongaysizlan'ghan halda ‛undaqta, bolidu, ete yene kélinglar‚ dep biz bilen xoshlashti. Emma etisi biz u ashxanini tapalmiduq. Chünki qedimiy sheher kochilirida adiship qalghan iduq. Bashqa ashpuzulgha barduq we bu ish shundaq boldi, diyishtuq. Emma bir kün ötkendin kéyin, héliqi ashxana bizge yene uchridi. Biz uning ashxanisigha qayta kirginimizde, u intayin xoshal bolup ketti. Shu chaghda bizmu öz öyimizge qaytip kelgendek yéqinliq hés qilduq. Biz uning shu chaghdiki halitidin bizning qayta kelginimizdin uning shu qeder xosh bolup ketkenlikini hés qilghan iduq.”

christophrehage.com

Kristof réhag ependining “Uzun yol” namliq seper xatériside, uning qeshqerning qedimiy kochilirida bir top Uyghur balilar bilen chüshken süriti alahide diqqet tartatti. U bu heqte toxtilip, bu balilarning eyni chaghda chéqiliwatqan qedimiy qeshqer kochilirida uchrighan Uyghur balilar ikenlikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Xatirlishimche, bu süret 2012-yili qeshqerning qedimiy kochilirida men dostum bilen aylinip yürgen chaghlar idi. Biz bu balilargha uchrap qalduq. U chaghlarda Uyghur balilirining zor köp qismi ata-anilirigha qarighanda xitay tilini yaxshi sözleyti. Ular xitayche ortaq tilni bezi xitay baliliridin toghra teleppuz qilatti. Shunga méning qeshqerdek bir sheherde ular bilen alaqe qilishim tosalghugha uchrimayti. Emma men ulargha Uyghurche ‛yaxshimusiz, rehmet, xeyr-xosh‚ dégen sözlerni qilghinimda, ularning shu qeder xosh bolup ketkenlikini hés qildim. Men ular bilen paranglashqinimda yürekni illitidighan yéqinliq tuyghusini hés qilattim”.

Uning bildürüshiche, shu chaghda u sözligen birqanche éghir Uyghurche sözdin kéyin, bu balilar uning bilen qizghin söhbette bolghan. Balilarning uninggha nisbeten yéqinliqi we amraqliqini ipadilishi, uningda Uyghurlar heqqide yene bir güzel eslime qaldurghan. Uningda Uyghurlarni téximu yéqindin chüshinish istikini qozghap, uning xatiriside Uyghurlargha nisbeten xitay teshwiqatlirigha oxshimaydighan ijabiy qarashlarni téximu kücheytken iken.

U seper jeryanida özi yoluqqan Uyghurlar we bashqa xelqlerdin hés qilghan tesiratini bayan qilip, Uyghurlarni öz ichige alghan nurghun kishilerning ulargha xush mu'amile qilghan we ularning tilida sözligen kishige alahide yéqinliq qilidighan xaraktérini tonup yetkenlikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Bilemsiz, men üzlüksiz shundaq bir tuyghuda bolimen. Meyli Uyghurlar bolsun yaki bashqa xelqler bolsun؛ meyli xitaylar yaki tibetler bolsun؛ meyli ottura asiyadiki özbekler bolsun yaki iranliqlar bolsun, siz bir chet ellik sayahetchi bolush süpitingiz bilen külümsirep turup, uning ana tilida uninggha ‛yaxshimusiz‚ désingizla u xoshal bolidu. Men shinjangda Uyghurche ‛yaxshimusiz‚ désem, ular ‛sen méni étirap qilding, tirishchanliq körsetting‚ dégen tonushqa kélidiken. Bu sayahetchimu uningda yaxshi tesirat qalduridiken. Andin kéyin men uninggha ‛kechürüng, men Uyghurche bilmeymen‚ déginimde, u buni toghra chüshinidiken. Chünki bir insanning hemme tillarni bilishi mumkin emeste!”

Qeshqer heqqidiki güzel eslimilerning özide Uyghurlar we Uyghur diyari heqqide köpligen untulmas tesiratlarni qaldurghanliqini bildürgen kristof réhag ependi yene xitay hökümitining qeshqerdek bir qedimiy sheherni chéqishini we bu sheherni özgertiwétishini qobul qilalmaydighanliqini bildürdi. Uningche, bu bir medeniyetning weyran qilinishi bolup, sayahetchiler üchünla emes, belki xitay hökümitining özi üchünmu bir tebi'i sayahet nuqtisining weyran qilinishi we bir özgiche medeniyetning yoqutulushi iken.