Gérmaniyelik seyyah kristof réhagning Uyghur diyaridiki piyade sayahiti(6)

Youtube, Twitter qatarliq ijtima'iy taratqularda xitayche léyké (雷克), law léy (老雷) texellusliri bilen tonulghan gérmaniyelik seyyah kiristop réhag (Chiristoph Rehage) Uyghur balilar bilen.

“Mustebit hökümetning teshwiqati we 5-iyuldin kéyin men körgen milletler ara ishenmeslik”

Gérmaniyelik seyyah kristof réhag ependining bildürüshiche, u Uyghur diyaridiki piyade sepiride, Uyghur diyarida xitay hökümet teshwiqatigha oxshimaydighan addiy sap niyetlik Uyghurlarni we rayondiki nisbeten tinch weziyetni körgen. Emma u Uyghur diyarida yene milletler arisidiki öz-ara bir birige ishenmeslik, kemsitish hetta yaxshi körmeslikning ashkara ipadilirinimu hés qilghan iken. Uningche bu xitay hökümitining Uyghurlarni yaman körsitish teshwiqatining ünümi we netijisi iken. U buni, “Xitay hökümitining milletler ara zidyet sélish teshwiqatini kücheytishi, mustebit hökümranlarning eng asan bashqurush usuli” dep teriplidi.

Gérmaniyelik seyyah kristop réhag ependining bildürüshiche, u xitaydiki 4646 kilométirliq piyade sepiride 2012, 2010, 2008 we 2016-yilliri Uyghur diyarida birqanche qétimliq piyade seperde bolghan bolup, bu jeryanda u xitayning hökümet teshwiqatidin perqliq bolghan Uyghur diyarini we Uyghurlarni körgen.

Bügünki söhbitimizde u awwal özining Uyghur diyaridiki piyade sepiridiki deslepki we kéyinki tesiratidiki perqlerni mundaq bayan qildi: “Méning nezirimde, Uyghurlarla emes, qazaqlarmu buning ichide, dongshang milliti we bashqa milletlermu bar. Ularning hemmisi zulum tartiwatqan, körüwatqan künimu yaxshi emes kishiler hésablinatti. Hés qilishimche, ular choqum melum bir millet kishiliri bilenla cheklenmeytti. Bu méning shinjangda deslep bayqighanlirim idi. Shu chaghda hés qilishimche, ularning arisida unche chong milliy ziddyetmu yoq idi. Men ularning arisida öz-ara bir-birini kemsitidighan, bir birini öch köridighan ehwallarnimu körmigenidim. Shunga shinjang yaman emes iken dégen tuyghuda bolghanidim. U chaghda manga xitaylarmu, bashqa milletlermu oxshashtek bilin'genidi. Emma kéyin bularning hemmisi özgerdi. 2010-Yili, ürümchide yüz bergen ‛5-iyul qirghinchiliqi‚ din bir yildin kéyin, biz körgen hökümet teshwiqatlirida normal Uyghurlarning yoqitilghanliqini hés qilishqa bashlidim. Uyghurlarning esli obrazi pütünley qayrip qoyulghanidi. Teshwiqattiki Uyghurlarning beziliri artis cholpanlar idi. Ular güzel qizlar, qamlashqan yigitler idi. Teshwiqatlarda Uyghurlar, naxsha éytiwatqan yaki usul oynawatqan halette teriplinetti. Yaki soqmaq satidighan aldamchi baqqallar we yaki oghri-yanchuqchi hetta térrorchi qilip teriplinetti. Emma teshwiqatlarda normal Uyghurlar obrazi körünmeytti. Manga bergen tesiri rayonda xitaylar, tungganlar, Uyghurlar yaki qazaqlar bolsun, hemmisidila öz-ara bir birige ishenmeydighan weziyet shekillen'genidi”.

U, 2010-yildin kéyinki Uyghur diyari sepiride, xitaylashqan ürümchini körgenlikini, u yerde sayahetchiler üchün teyyarlan'ghan Uyghurlar heqqidiki körünüshning xitay hökümitining teshwiqat éhtiyajigha asasen yasalghanliqini hés qilghanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “2010-Yili, yeni ‛5-iyul weqesi‚ din kéyin méngip ürümchige keldim. Bu chaghda hemme jayni qoralliq saqchilar qaplighanliqini, hemme jayning xitayliship ketkinini hés qildim. Men tömüryol idarisi terepke we chong bazargha bardim. Hés qilghinim hemmisidila sayahetchiler üchün oyun qoyup bérishkila teyyarlan'ghandek haletni sezdim. U yerde körsitiliwatqan medeniyet, örp-adetlermu tebi'iy emes idi, sayahetchilerge körsitish üchünla teyyarlan'ghandek tuyghu béretti. Ular men yolda körgen Uyghurlarning turmush aditige peqet oxshimaytti. Shunga chinliq tuyghusimu bermeytti. Shunga men pütkül ürümchide xitaylar köp iken, dégen tuyghuda boldum. Bu menzirini körüp yürikim aghridi. Heqiqetenmu échindim”.

U eyni chaghda, xitay hökümiti teshwiqatlirida milletler ittipaqliqi teriplensimu, emma emeliyette torda Uyghurlar heqqidiki uchurlarning qattiq kontrol qilinidighanliqini, kishilerde söz qilishta éhtiyat qilidighan, milletler ara ayrimichiliq qilidighan, bir birige ishenmeydighan, öz-ara bir birini kemsitidighan keypiyatini éniq hés qilghanliqini, ürümchide özi yoluqqan ehwallar arqiliq töwendikidek bayan qildi:

“U, chaghdiki ikki weqeni men unitalmidim. Méning u yerde bir xitay dostum bar idi. U tömüryol idarisi terepte ishleydiken. U méni samsa yéyishke teklip qildi. Samsixanini bir tunggan achqaniken. U yerde meryem isimlik bir Uyghur qizchaqni uchrattuq. U qiz ata-anisi bilen barghandek qilmaytti, emma u tunggan xojayinning tonushidek yaki dostining balisidek qilatti. U, kichik qiz bizge bir naxsha éytip berdi. Naxsha balilar qoshiqi bolup, mezmuni bireylen qoyghan saqal toghrisidikidek qilatti. Men u qizchaqning naxshisini ün'ge éliwaldim. Ésimde qélishiche, shu chaghda men uni ündidar salonigha yollidim. Emma u naxsha ündidardin öchürüwétildi. Gerche u bir Uyghur qizi yeni 8-9 yashlardiki bala éytqan naxsha bolsimu, emma ündidar saloni u naxshini sighduralmidi. U eser ündidardin cheklendi. Bilemsiz men buningdin bekmu heyran qaldim. Méning esli oylighinim, men tagha démetlik bir xitay dostum bilen tungganning ashxanisida tamaq yéduq, u yerde bir Uyghur qizining naxshisini angliduq, bu esli kompartiye teshwiqatidiki 56 millet bir a'ile kishiliri dégen teshwiqatigha tolimu uyghun kéletti. Nezirimde buning intayin chong teshwiqat qimmitimu bar idi. Emma kompartiye bolsa, mexsus orunlashturghan zakaz filimlerni yaxshi köretti. Méning yollighinim bolsa undaq mexsus zakaz qilin'ghan filim emes idi. Méning yollighinim, körgenlirimni ixtiyariy halda sin'gha élip ishligen filim idi. Shunga kompartiye uning mewjut bolushigha yol qoymighan bolsa kérek. Men buni bekla yolsizliq dep oylidim. Esli u nerse u yerde turuwerse nahayiti yaxshi bolatti. Uning héchkimge ziyini yoq idi. Chünki u sen bir chet'ellikke zakaz bérip, aldin-ala orunlashturghan körünüsh bolmastin, uning özi bérip körgen heqiqiy ehwal idi. Ürümchide ‛5-iyul weqesi‚din kéyin undaq bir menzire bolsa, téximu yaxshi emesmidi? uni teshwiq qilish kérek idighu? emma uning jawabi ‛yaq‚ dégenlik boldi. Undin bashqa méning filim heqqidiki izahatimda ishlitilgen ‛Uyghur‚ yaki ‛meryem‚ dégen sözlerning sewebidinmu ular uni qobul qilalmidi bolghay. Men buninggha bekla heyran qaldim. Shu chaghda oylighinim, hetta ashu filimmu cheklen'gen tursa, Uyghurlar yene néme ish qilalaydu? dégenlik boldi”.

Kristop réhag ependi sözini dawamlashturup, ürümchining shimal teripidiki sanjigha yéqin bir tunggan ashpuzulida uchrighan Uyghur ayalning balisi “5-Iyul weqesi” de tutqun qilin'ghanliqi üstidin qilghan shikayitige qarita, bashqa bir az millettin bolghan er-ayalning, Uyghurlargha bolghan pozitsiyesi uni heyran qaldurghanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Men untalmighan 2-weqe heqqide toxtilay. U ürümchining shimali teripi yaki sanjigha yéqin jay bolsa kérek, 2010-yil yaki 2012-yildiki weqe idi. Men bir kichik ashpuzulda tamaq yewatqanidim. Ashxanida mendin bashqa yene ikkiylen yeni bir jüp er-ayalmu tamaq yewatqan idi. Ashxana xojayini tunggan bolsa kérek. Shu chaghda ashxanigha bir yashan'ghan ayal kirip keldi. U ayal men bilmeydighan bir tilda, keypiyati intayin nachar halda, shikayet qilishqa bashlidi. U qolida bir yash erning resimini tutuwalghanidi. U sözlep bolup kétip qaldi. Men u ikkiylendin ‛bu ayal kim iken? uninggha néme boptu?‚dep soridim. Ular manga chüshendürüp, ‛u bir Uyghur momay iken, uning balisi tutqun qilin'ghandek qilidu. U bu yerde shikayet qiliwatidu. U‛lükchek saqchilar balamni tutup ketti deydu‚, dédi. Men ulardin, ‛siler bu ishqa qandaq qaraysiler?‚dep sorudum. Bular u chaghda chüshendürüsh bérip: ‛ular Uyghurlar, bizge oxshimaydu. Ular da'im ish chiqiridu. Biz nisbeten tinch xelq, ish chiqarmaymiz‚, dep jawab berdi. Shu chaghda men heyran qaldim. Ichimde ‛he esli mundaq ikende‚, dep qoydum. Ularning démekchi bolghini Uyghurlarni özidin yene bir derije töwen dep qarashmu qandaq? men heyran qaldim. Emma birnechche yildin kéyin, Uyghurlarla emes, ularmu oxshashla tutqun qilinip lagérlargha solandi. Shu chaghda bu ish manga qattiq tesir qilghanidi”.

Kristop réhag ependi sözini axirlashturup, özi Uyghur diyarida körgen, milletler arisidiki öz-ara bir birige ishenmeslik, kemsitish hetta yaman körüsh keypiyatining shekillinishi xitay hökümitini xushal qilidighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Bu ehwaldin emeliyette hökümet intayin xushal bolidu. Eger milletler arisidiki bölünüsh bolghinida, u kishiler öz ara ittipaqlashmaydu. Ular birlikte hökümetke qarshi turmaydu. Bilemsiz, u chaghda ular öz-ara milliy ziddiyet toqunushlar ichide aldirash bolidu. Ene shundaq bolghanda, hökümetmu aram alidu. Méning hés qilghanlirim mana shundaq”

Kristop réhag ependi yene, “Xitay hökümitining milletler ara ziddiyet sélish teshwiqatini kücheytish taktikisini, mustebit hökümranlarning eng asan bashqurush usuli” dep teriplidi.

U mundaq dédi: “Bu yerdiki mesile néme? mesile mustebit hökümranliqning bolghinida! shinjangda, shizangda, ichki mongghulda körüwatqinimiz milliy ziddiyet qoshulghan mustebit tüzüm, öchmenlik qoshulghan mustebit tüzüm. Méning peqet Uyghurlarghila emes, xitaylarghimu ichim aghriydu. Chünki nurghunlighan xitaylar özlirining qolliniliwatqanliqini bilmeydu. Démekchi bolghinim, kompartiyening ümid qilidighini shinjangda milletler ara ziddiyetning mewjut bolushidur”.

Yuqiriqi awaz ulinishidin söhbetning tepsilatini anglaysiler.