Gérmaniyelik seyyah kristof réhagning Uyghur diyaridiki piyade sayahiti (8)

Gérmaniyelik seyyah kristof réhag, 2008-yili.

“Sayahet yétekchisisiz kézishim Uyghurlarning heqiqiy hayatini körüsh üchün, lagérlar heqqidiki tenqidim heqqaniyet üchündur!”

 Gérmaniyelik seyyah kristof réhag ependining bildürüshiche, u Uyghur diyaridiki piyade sepiride hökümet teshkilligen sayahet ömekliri yaki sayahet yétekchilirige qoshulmay, özi yalghuz sayahet qilish yolini tallighan.

U bu heqte mundaq dédi: “Men adette sayahet yétekchisi teklip qilmaymen, emma muzéyxanilargha kirginimde özüm bilmeydighan nersiler heqqide mexsus xadimning chüshendürüshini anglashni elwette xalaymen. Adette birer sheherni ziyaret qilghan chéghimda, bolupmu qedimiy qeshqer shehirini ziyaret qilghinimda, sayahet yétekchisining manga yol bashlishini esla xalimidim. Adiship qalsammu meyli dédim, chünki men üchün adiship qélishning özi bir xoshalliq tuyghusi béretti. Chünki siz adiship qalghan chéghingizdila, qeshqerning kishilerni adshturup qoyghudek séhri küchini we sirliqliqini hés qilidikensiz. Mana bu tuyghu méni rahetlendüretti.”

Kristof réhag ependining bildürüshiche, uning sayahet yétekchisi teklip qilmasliqigha sewep bolghan muhim amillarning biri shuki, xitay hökümet  teshwiqatliridiki Uyghurlar obrazi uninggha chinliq tuyghusi bermigen. Shuning üchün u Uyghurlar we ularning heqiqiy turmush ehwalini öz közi bilen körüp, öz tuyghusi bilen hés qilishni istige iken.

U mundaq dédi: “Ularning teshwiqatida Uyghurlar at min'gen, töge min'gen we yaki qoy béqiwatqan halette teswirlinidiken. Beziliride ussul oynap, naxsha éytiwatqan qilip teswirlense, yene beziliride <térorchi unsur>lar qilip teswirlinidiken. Siz bu xil teshwiqatlarda siyasiy teshwiqat tüsidin bashqa teswirlerni körmeysiz. Ularning teshwiqatida kompiyotér yasiyalaydighan we bashqa kespler bilen shoghullinalaydighan Uyghurlarni körelmeysiz. Chünki ularning teshwiqatida hichqachan heqiqiy Uyghurlar obrazi eks etmeydu. Siz körgen padichilar shimlirini kiyip xizmetke kétiwatqan Uyghurlarni bu xil teshwiqatlarda körelmeysiz.”

U yene 2008-yili ürümchige barghan chéghida, Uyghurlarning özliri ishlepchiqarghan “Zem-zem kola” markiliq ichimlikni tolimu yaqturghanliqini bildürüp, emma  bu xil Uyghurlar obrazini hökümet teshwiqatida  körgili bolmaydighanliqini mundaq bayan qildi.

“Bilemsiz? men shinjangdiki chéghimda <zem-zem kéli> dep atilidighan yerlik ichimlikni intayin yaqturup ichtim. Bu ichimlik  2008-yillarda bar idi. Bu ichimlik temi intayin yaxshi zamaniwi ichimlik idi. Méning démekchi bolghinim, eyni chaghda men <zem-zem kola>ni intayin yaqturghan idim. Men bu ichimlikning élaninimu körgen idim. Uningda kocha ussuli oynawatqan shoxluqi urghup turghan Uyghur balilirining süriti bar idi, emma bu xil Uyghurlar obrazimu ularning hökümet teshwiqatlirida yoq idi.”

Kristof réhag ependi, özining Uyghur diyaridiki piyade sepiride özi tonushqan her xil kesplerdiki Uyghurlarning, hökümet organliri teripidin aldin'ala orunlashturulghan sayahet nuqtilirida körsitilmeydighanliqini bildürdi.

“Seper jeryanida men her xil kishilerni kördüm. Kichik kentlergimu bardim. Mesilen, turpandiki tuyuqqa barghinimda u yerde sayahetke tayinip pul tépiwatqan Uyghurlarni kördüm. Arayultuz (shingshingshya) da qomulluq abduweli isimlik foto  süret tartishqa hewes qilidighan Uyghur qatnash saqchisi bilen tonushtum. Kuytunda tutqun qilin'ghinimda, manga qebih mu'amilide bolghan yuquri derijilik  Uyghur saqchi ofitsérinimu kördüm. Kéyin yene bashqilar bilen tonushtum. Ular her xil kishiler idi. Chünki men yolda némini körsem, kimni körsem, shuning bilen tonushtum, emma bu jeryanda men mexsus ularni özüm izdep barmidim yaki bu sepirim mexsus orunlashturushqa asasen bolmidi.”

Kristof réhag ependidin “Sizning Uyghur diyaridiki ziyaritingizde, sayahet yétekchilirini teklip qilmasliqingizgha sayahet yétekchilirining heqiqiy salahiyiti heqqidiki gumaniy tuyghuliringiz sewep bolghanmu?” dep sorighinimizda, u mundaq jawap berdi:

“Men eyni chaghda buni oylimighan ikenmen. Men bu jehette xitaydiki hemme rayonnning ehwali oxshashmu, bunimu bilmeymen. Emma shinjangni tesewwur qilghinimda, ular u jayni birqeder sezgür jay dep qarisa kérek. Shunga ular bu jayda bir qeder alahide sayahet yétekchilirini orunlashturushimu mumkin. Ularning salahiyitimu köp tereplime bolsa kérek. Ular bir tereptin, sayahet yétekchisi bolup, yene bir tereptin sizni nazaret qilishimu mumkin.”

Uning bildürüshiche, u bir chet ellik bolushtek salahiti sewebidin Uyghur diyaridiki piyade sepiride rayondiki saqchi da'irilirining tutqun qilishi we soraq qilishigha uchrighan. Shu chaghda u yene saqchilarning uning her bir herkitini yoshurunche nazaret qilidighanliqinimu hés qilghan.

U bu ehwallarni mundaq bayan qildi: “Shu chaghda men ular teripidin tutqun qilindim. Ular méni méhmanxanigha qamap qoyghanda, choqum méni küzütüp turidu dep oylidim. Emma men ularning ruxsiti bilen   nerse kérek sétiwélish üchün sirtlargha chiqtim. Ashpuzulgha tamaq yigili bardim. Qarimaqqa manga egishiwalghan ademmu körünmeyti. Emma ébniq halda méni küzütiwatqan birining barliqini his qilattim.”

Kristof réhag ependining bildürüshiche, u Uyghur diyaridiki piyade sepiride  nararet we teqip qilinishlargha dawamliq uchrighan, emmu bu jeryanda u özini temkin tutqan we köp oyliwalmasliqqa tirishqan. U mushundaq qattiq nazaret astidimu Uyghur diyaridiki piyade sepirini dawam qilishtin waz kechmigen iken.

U mundaq dédi: “Bir gérmaniyelik bolush süpitim bilen mende tebi'i haldiki bir xil bixeterlik tuyghusi bar idi. Men könglümde, <he, méni közitip turghan taghamda belkim manga nisbeten bir xil qiziqish tuyghusi bolsa kérek> dep oylaytim. Chünki men ezeldin bek köp oylap özemge bésim qiliwélishnimu xalimaytim. Shunga sepirimni yenila dawam qilattim.”

Kristof réhag ependining bildürüshiche, uning Uyghur diyaridiki birqanche qétimliq sepiri uningda Uyghurlar we bashqa yerlik xelqler heqqide untulmas eslimilerni qaldurghan. Halbuki, u 2017-yilidin kéyin milyonlighan Uyghurlarning “Terbiyelesh merkizi” namidiki lagérlargha qamilishini esla qobul qilalmighan.

U bu heqte mundaq dédi: “Méning qarishimche, atalmish <qayta terbiyilesh merkezliri> yaki <yighiwélish lagirliri> shek-shübhisizki, insaniyetke qarshi jinayet hésablinidu. Shinjangda nurghun kishiler xatirjem yashashni ümid qilidu.Meyli Uyghurlar bolsun, meyli qazaqlar bolsun yaki xitaylar bolsun hemmisi shundaq. U yerde milyondin artuq kishi tutqun qilindi, buninggha gep ketmeydu. Nedimu shunche köp <térorchi> yaki qayta terbiyelinishke tégishlik kishiler bolsun?! yene kélip bu xil qayta terbiyeleshning ünümi barmu? buninggha  qarita méning déydighinim <sen qorqutush arqiliq bir jayni idare qilmaqchi, eksiche bu arqiliq ich-ichidin urghup chiqqan uzun muddetlik öchmenlikni peyda qilisen. Men buni bek qorqunuchluq ehwal dep qaraymen. Emma xitay hökümiti bashtin-axir bu xil zorawanliqni dawam qiliwatidu. Uning herqandaq ishqa nisbeten  birinchi inkasi zorawanliq arqiliq basturush!”

AFP

Kristof réhag ependi 2016-yili Uyghur diyaridiki axiriqi sepiridin kéyin, Uyghur diyarida yene ziyarette bolalmighan. Emma u her xil qanallar arqiliq, ilgiri seper jeryanida tonushqan bezi dostlirining tutqun qilinip, lagérlargha qamalghanliqidin xewer tapqandin kéyin, yutup, tiwittér qatarliq ijtima'iy alaqe munberliride ular üchün guwahliq bergen. U yene xitay hökümitining Uyghur diyaridiki basturush siyasitini eyibleydighan yollanmilarni üzlüksiz élan qilip turghan.

Biz uningdin uningdin <bu pa'aliyetliringiz seweblik xitay hökümitining qara tizimlikige kirip qélishtin ensirimidingizmu?> dep sorighinimizda, u mundaq dédi: “Xitay hökümiti méni qara tizimlikke kirgüzüwétemdu dégende, ular elwette shundaq qilishi mümkin, emma méning oylaydighinim, men bir chet ellik turup inkas qayturalmisam, u yerdiki ehwallarni közitelmisem hem déyishke pétinalmisam, u halda xitay puqraliridin meyli u qaysi millettin bolsun, ulardin bu ishlargha inkas qayturushni telep qilish heqqim bolmaydu, elwette! méning chet el pasportim bar, men chet elde tughulghan biri, méning xitay döliti ichide a'ilem yaki uruq-tughqanlirimmu yoq. Shunga xitay hökümitining méninggha bésim peyda qilalighudek birer ajizliqimmu yoq. Ular méni héchnime qilalmaydu. Ularning qilalaydighini peqetla manga qayta wiza bermesliki, méni xitaygha barghuzmasliqi mumkin, hetta tor dunyasida méni qarilishimu mumkin. Uninggha perwayim pelek. Ishqilip, men bu mesilide qorqunchaqliq qilsam bolmaydu, dep qaraymen. Chünki menmu inkas qayturalmisam, u halda xitayda a'ilisi we uruq-tughqanliri barlar qandaqmu inkas qayturalisun?”

(Tügidi)