"қоғдиғучилар" тәшкилати (Safeguard Defenders) 25-феврал күни "хитайда ғайиб болуш: хитайда тутқун қилинған чәт әлликләрниң аилә тавабиатлириға ярдәм бериш қолланмиси" мавзулуқ доклатини хитайчә, инглизчә вә япончә тилларда елан қилған.
игилинишичә, бу доклатни тәйярлашқа бир йил вақит сәрп қилинған болуп, униңда хитайниң бастуруши вә әдлийә системисиниң зиянкәшликигә учриған чәт әл пуқралириниң аилә-тавабиатлирини йоқап кетишкә тақабил туруш истратегийәси билән тәминлигән.
мәзкур тәшкилатниң тор бетидә бу доклат тоғрулуқ мунулар илавә қилинған: "бу қолланма дөләтниң очуқ-ашкара әдлийә системиси алдида өзини чарисиз һес қилидиған чәт әлликләрниң аилә-тавабиатлири үчүн йезилған".
әгәр аилә әзалириңиз хитайда йоқап кәтсә, немә қилишиңиз керәк?
"қоғдиғучилар" тәшкилати тәйярлиған бу доклатниң кириш сөзидә мундақ дәп көрситилгән: "2012-йили хитай рәиси ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққандин буян, хитай чәт әлликләргә ишикни тәдриҗий тақапла қалмай, чәт әлликләрни сиясий сәвәбләр билән очуқ ашкара тутқун қилиш, вә гөрүгә елишни давамлаштурмақта. бейҗиң бу дипломатийә делолирини ишлитип, чәт әл һөкүмәтлиригә бесим ишлитиш яки уларни җазалашқа урунмақта."
доклатта йәнә, хитайниң 2024-йили майда түзитиш киргүзүлгән "дөләт мәхпийәтликини қоғдаш қануни" вә 2023-йили 7-айда түзитиш киргүзүлгән "җасуслуққа қарши туруш қануни" қатарлиқ икки муһим қанунни йеңилиғандин буян, күнсайин гәвдилиниватқан бу хил тутқун қилиш қилмишиниң көпинчә "дөләт хәвпсизлики" рамкиси ичидә елип бериливатқанлиқи илгири сүрүлгән.
доклатта "аилә әзалири йоқап кәтсә қандақ немә қилиш керәк" дегән соалға қарита, уларниң һәқиқәтән йоқап кәткәнликини җәзмләштүрүш, консулхана мулазимити билән алақилишиш, алақә тори қуруш вә йетәклигүчи тепиш, консулхана мулазимити билән алақилишип, учурниң йеңилинишиға капаләтлик қилиш һәмдә ахбарат истратегийәсини тәрәққий қилдуруш қатарлиқ бәш тәрәптин мәслиһәт вә әмәлий учур билән тәминләнгән.
доклатта йәнә мундақ дәп тәкитләнгән: "бу бир әмәлий қолланма, чүнки у хитайниң вәзийитини әйнән тәсвирләнгән, җүмлидин хитайда қанун билән идарә қилишниң яки мустәқил әдлийә органлириниң кәмчиллики көрситилгән. униң асаслиқ мәқсити зиянкәшликкә учриғучилар вә уларниң аилә-тавабиатлирини йетәкләш арқилиқ, уларға қандақ тәйярлиқ қилишни, немиләрни тәләп қилишни, кимдин ярдәм сорашни өгитиду, шундақла башқа йеқинлириниң қоюп берилишигә капаләтлик қилалайду".
һалбуки, "хитайда ғайиб болуш: хитайда тутқун қилинған чәт әлликләрниң аилә тавабиатлириға ярдәм бериш қолланмиси" да, чәт әл пуқралиқидики уйғурларниң ғайиб қилиниш яки лагер вә түрмиләргә қанунсиз солинишиға даир мәлуматлар берилмигән.
лавра харт: "уйғурлар хитайда ғәйрий-инсаний вә пәскәш муамилиләргә учрайду"
"қоғдиғучилар" тәшкилатиниң тәшвиқат ишлириға мәсул директори лавра харт (Laura Harth), чәт әлләрдин уйғур елигә қайтқан уйғурлар һәққидики соалимизға бәргән язма җавабида мундақ дегән:
"б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи ишханисиниң шинҗаң вәзийити тоғрисидики доклатида, барлиқ һөкүмәтләргә һәр қандақ бир уйғурни хитайға тапшуруп бәрмәслик вә чеградин қоғлап чиқармаслиқ һәққидә ениқ тәвсийә бәргән. өткән йили б д т ниң қийнашқа қарши туруш комитети, маракәшниң уйғур паалийәтчиси идрис һәсәнни хитайға өткүзүп бериш қарарини контрол қилған. уйғур вә башқа хитай пуқралирини өткүзүп бериш, чеградин қоғлап чиқириш, һәтта кәң көләмдә тапшуруп бериш делолири тоғрилиқ хитай һөкүмитиниң рәсмий санлиқ мәлуматиға асасланғанда, бу санниң нәччә он миңға йәткәнлики һәмдә уларниң мәҗбурий һалда хитайға қайтурулғанлиқи мәлум. 10 йилдин артуқ давамлашқан хитайға қайтурулуш тәһдитидә яшиған тайландтики уйғур тутқунларниң делоси интайин ечинишлиқ. қайтурулған 40 нәччә шәхс йүзлинидиған хәтәр һаман мәҗбурий ғайиб болуш, халиғанчә тутуп турулуш, қийнашқа дуч келиш, ғәйрий-инсаний вә пәскәш муамилиләргә дуч келиш болиду, халас".
маракәш түрмисидә уч йерим йилдин көпрәк тутуп турулуп, ахири хитайға қайтурулуш хәвпидин қутулуп йеқинда америкаға сақ-саламәт йетип кәлгән идрис һәсәнни қутулдуруш җәрянда, "қоғдиғучилар" тәшкилати һәмдә бу тәшкилатниң хадими лавра харт муһим рол ойниған.
уйғур кишилик һоқуқ паалийәтчилири: мәйли қайси дөләтниң пуқраси болушидин қәтийнәзәр, уйғурлар хитайниң зиянкәшликигә учримақта
америкадики уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси зубәйрә шәмсидин ханим "қоғдиғучилар" тәшкилатиниң бу доклатниң елан қилинғанлиқини қарши алидиғанлиқини билдүрди. һалбуки, у бу доклатниң зор әһмийәткә игә болушиға қаримай, уйғур елигә қайтқандин кейин ғайиб қиливетилгән уйғурларға нисбәтән әмәлий рол ойниялишидин анчә үмидлик әмәсликини билдүрди.
зубәйрә ханимниң тәкитлишичә, уйғурларни пүтүнләй йоқитишни мәқсәт қилған хитай һөкүмити, мәйли қайси дөләтниң пуқралиқиға өткән яки қайси дөләтниң паспортини көтүргән болушидин қәтийнәзәр, әгәр миллий кимлики уйғурла болидикән, хитайниң һаман уларға әң қаттиқ контроллуқ вә еғир җазаларни қоллинидиғанлиқи ениқ икән. у өзбекистандин хитайға өткүзүп берилгән канада пуқраси һөсәйин җелилниң тәқдири буниң әң типик мисали икән.
өмәр бекали: "уйғурлар әң еғир бастурушқа учримақта, әмма биз һәқ тәләплиримизни һәргиз тохтатмаймиз"
хитай түрлүк сәвәбләр билән тутқун қилған көпинчә чәт әлликләр җаза муддити тошқандин кейин яки җәриманә төлигәндин кейин, дәрһал чеградин қоғлап чиқирилип, өз вәтинигә қайталайду. һалбуки, чәт әл пуқраси болған яки қош дөләт пуқралиқини алған уйғурлар вә башқа түрки милләтләр хитайниң қолиға чүшүп қалса, уларниң тәқдири башқичә болиду. хитайниң 2017-йили кәң көләмдә башлиған чоң тутқуни җәрянида вә униңдин илгириму канада, түркийә, австралийә, мисир вә башқа бир қанчә дөләтләрдин юртлириға қайтқан уйғурларниң хитай тәрипидин тутулуп ғайиб қиливетилгәнлики яки җазаланғанлиқи буниң дәлилидур.
хитайниң җаза лагерлирида 8 айлиқ еғир қийин-қистақларға учриған, һазир голландийәдә яшаватқан өмәр бекали, хәлқаралиқ мәтбуатларға хитай җаза лагерлири һәққидә тунҗи гуваһлиқ бәргән лагер шаһитлириниң бири. униң кәчмишлири хитайниң уйғур елида ирқий қирғинчилиқ сияситини башлиғандин буян, һәтта чәт әл пуқралиқидики уйғур, қазақ вә башқа түрки милләтләрниму халиғанчә тутуп, җазалаватқанлиқини ашкарилиған иди.
өмәр бекали қазақистан пуқралиқиға өткәндин кейин, 2017-йили 3-айда юрти пичанға барғанда тутуп кетилип, җаза лагериға ташланған. 8 айдин кейин қоюп берилгәндә, у оруқлап 40 килограмға чүшүп қалған. җисманий вә роһий җәһәттин еғир зиянкәшликкә учриған. өмәр әпәнди бу зиянкәшликниң тәсириниң өзидә һазирму түгимигәнликини тәкитлимәктә.
өмәр бекали зияритимиз ахирида, хәлқара җәмийәтни вә кишилик һоқуқ органлирини, шундақла инсанийәтниң әркинликини һимайә қилидиған барлиқ саһәләрни хитайниң нуқтилиқ зиянкәшликигә учраватқан уйғурларға ярдәм беришкә; чәт әлләрдики һәр бир уйғурниң өзлири вә аилә әзалири учраватқан ирқий қирғинчилиқ вә наһәқчиликләрни дуняға аңлитиштин тохтап қалмаслиққа чақирди.