Randi shirkitining ghayib Uyghurlar heqqidiki doklati: sün'iy hemrah süretliridiki “Balilar lagérliri” (2)

Amérikadiki nopuzluq tetqiqat orunlirining biri bolghan randi shirkitining bir tetqiqat guruppisi éniqlap chiqqan sün'iy hemrahida tartilghan lagérlarning orni. 2021-Yili yanwar.

Yéqinda amérikadiki nopuzluq tetqiqat organlirining biri bolghan randi shirkitidiki bir tetqiqat guruppisining amérika jughrapiye istixbarat idarisi bilen xitayning Uyghur élidiki jaza lagérliri dep qariliwatqan yighiwélish lagérlirini sün'iy hemrah arqiliq közitiwatqanliqi melum bolghan.

Biz ötkenki programmimizda randi shirkitidiki tetqiqatchilarning sün'iy hemrah arqiliq rayondiki 380 dek gumanliq orunni tekshürüp, bu orunlarning mutleq köp qismining 2019- we 2020-yili izchil aktip ikenliki, 2019-yili peqet 11 orun taqalghan bolsimu, 97 pirsent orunning peqet bir qismining bixeterliki boshashqanliqi, biraq yérimining kölimi kéngeygenliki we bixeterlikining kücheytilgenlikini bayqighanliqini xewer qilghaniduq.

Randi shirkitining doklatida éytilishiche, tetqiqatchilar chonglar lagérlirini közitipla qalmay, xitay hökümiti “Yataqliq mektep” yaki “Perishtiler mektipi” dep süretlep kelgen balilar lagérlirini shundaqla buzuwétilgen Uyghur qebristanliqlirini we bu orunlardiki özgirishlernimu közetken bolup, ular ata-anisi tutup kétilgen balilarning “Yataqliq mektepliri” ni sün'iy hemrah arqiliq izdigen shundaqla Uyghur élidiki üch bazarning özidinla 100 ge yéqin bu xil orunlarni tapqan.

Randi shirkiti tetqiqat guruppisining ezasi tetqiqatchi érik robénsonning éytishiche, tetqiqat guruppisidikiler sün'iy hemrah arqiliq Uyghur élidiki balilar lagérlirining orunlirini békitip chiqqan.

Érik robénson bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Méning bir qanche xizmetdishim ilgiri sün'iy hemrah süretliri arqiliq pütün shinjangdiki yataqliq mekteplerning tepsiliy ornini éniqlap chiqip, bu toghrisida bir qanche doklat élan qilghan. Ular bu eslihelerning oyun oynash meydani we bashqa bixeterlik tedbirliridiki perqliq alahidiliklerge qarap, ularning ornini békitip chiqqan hem bu orunlarning qachan we qeyerde qurulghanliqini bayqighan”.

Érik robénsonning éytishiche, atalmish “Bu yataqliq mektepler” xitayning Uyghurlargha qaratqan “Qayta terbiyelesh” siyasitining bir parchisi iken. U: “Bu esliheler ata-anisi türmige qamalghan yaki lagérgha élip kétilgen balilarni kichik waqtidin bashlapla yataqliq mekteplerde terbiyeleshni meqset qilghan orunlardur. Bu orunlar nurghun jehetlerdin qayta terbiyelesh siyasitining bir parchisi bolup, bu mezkur siyasetning balilargha kichikidin bashlap tetbiqlishidur” dep körsetti.

Randi shirkitining doklatida, rayondiki bu “Yataqliq mektep” binalirining “Pochta markisi” dek möhürlen'genliki, ularning köp hallarda 2 yaki 3 qewetlik bolidighanliqi, égiz tamlar bilen qorshalghan bu orunlarning peqet birla kirish ishiki bolidighanliqi tekitlen'gen. Doklatta éytilishiche, “Bu orunlarning bezilirining bézeklik munari bar bolup, bezilirining yer yüzi renglik chembirekler bilen boyalghan, emma hemmisining sirtida chöcheklerdikidek saxta oyun oynash qurulmiliri bar” iken.

Doklatta, bu “Yataqliq mektepler” ning mutleq köp qismi lagérlar peyda bolup bir qanche ay ichide maydan'gha kelgenliki tekitlen'gen. Randi shirkitining siyaset tetqiqatchisi skot haroldning éytishiche, bu süretler xitay emeldarlirining Uyghur balilirini a'ilisidin ayriwetkenlikige a'it deliller bilen teminligen.

Skot harold yéqinda bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Shinjangdiki xitay emeldarlirigha qaritilghan eyibleshlerning biri, ularning bu tutqunlar arqiliq Uyghur balilirini ularning a'ilisidin ayriwétish shundaqla ularning yiltizini qomurup tashlash, medeniyiti we örp-adetliri bilen bolghan béghini üzüp tashlashqa urunushtur. Méning xizmetdashlirim sün'iy hemrahida tartilghan süretler arqiliq a'ilisidin tartiwélin'ghan Uyghur baliliri turushluq nurghun eslihelerni bayqidi”.

Érik robénson ötkenlik programmimizda sün'iy hemrah süretlirining özlirini lagérning ichidiki ehwallar toghrisida mikro sewiyediki uchurlar bilen teminligenlikini bildürgenidi. Skot haroldning éytishiche, bu “Yataqliq mektepler” ning qurulmisi oxshash bolup, uningdiki nurghun esliheler yéngi yasalghaniken.

Skot harold mundaq deydu: “Ular bu süretler arqiliq oyun oynash meydani, dégendek yéngi yasalghan qurulmilarning körünüshini bayqighan. Shunga siz bu süretlerni arqiliq bu eslihelerning yéngi qurulghan waqti we waqitning ötüshi jeryanidiki özgirishlerni köziteleysiz. Bu eslihelerning hemmisi asasen oxshash qurulmigha ige bolup, ularning hemmisi 3 yaki 4 qewetlik, hemmisige renglik oyun oynash eslihesi orunlashqan. Tetqiqat guruppisi a'ilisidin ayriwétilgen balilar turushluq bu orunlardiki eslihelerni közitish arqiliq bir qatar xulasilerni chiqarghan”.

Randi shirkitining doklatida éytilishiche, tetqiqatchilar yene buzulghan Uyghur qebristanliqlirigha a'it delillergimu érishken. Xitay hökümiti yéqinqi 3-4 yil ichide Uyghurlarning nurghun qebristanliqlirini chéqip tashlighan. Da'iriler bu jehettiki tenqidlerge: “Bu qebristanliqlar yol, baghche yaki bina qurulushlirigha toghra kélip qalghanliqi üchün chéqildi” dep qawap bergenidi.

Biraq randi shirkitining doklatida éytilishiche, tetqiqatchilar rayondiki bir qisim kona qebristanliqlarda zawut, déhqanchiliq meydani, bina we yéshil bosh yerlerning peyda bolghanliqi, biraq üch tin bir qisim qebristanliqning sewebsizla chéqiwétilgendek qilghanliqini bildürgen.

Érik robénsonning éytishiche, bu mezgilde “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ning bashqurushidiki jaylardiki tutup turush merkezliri téximu köpeygen hem kéngeygen.

Érik robénson: “Biz bayqighan yene bir nerse, shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'enining bashqurushidiki jaylardiki tutup turush merkezlirining köpiyishi we kéngiyishi boldi. Adette xelq'ara jem'iyet bingtu'enning mejburiy emgek bilen téximu keng shughullinidighanliqini ilgiri sürüp, uninggha jaza qoyghan. Bingtu'en shinjangdiki bashqa memuri rayonlargha qarighanda téximu köp tutup turush we qayta-terbiyelesh merkezlirige ige” dédi.

Xitay hökümitining 2017-yili bashlan'ghan chong tutqunida milyondin artuq Uyghur tutqun qilinip, on minglighan Uyghur baliliri qaranchuqsiz qalghan. Xitay hökümiti bu balilarni “Yataqliq mektepler” dégen namdiki balilar lagérlirigha orunlashturup, ulargha qarita sistémiliq ménge yuyush élip barghan. Xitay hökümitining herikiti b d t ning “Irqiy qirghinchiliq ehdinamisi” gha xilapliq qilghanliq, “Irqiy qirghinchiliq” ning ipadisi, dep eyiblen'gen.

Xitay hökümiti Uyghur élide jaza lagérlirining mewjut ikenlikini ret qilsimu, biraq u xelq'ara jem'iyetning Uyghur élide cheklimisiz tekshürüsh élip bérish teleplirini ret qilip kelgenidi. Randi shirkiti amérikaning dölet siyasitige tesir qilidighan nopuzluq tetqiqat orgini.

Közetküchilerning éytishiche, randi shirkitining bayqishi “Lagérlardiki ghayib Uyghurlarning qaysi lagérlarda, qanche Uyghurning qandaq shara'itlarda tutup turuluwatqanliqi toghrisida ret qilghusiz küchlük deliller bilen teminleydiken shundaqla bu, xitayning néme üchün Uyghur élide cheklimisiz xelq'ara tekshürüsh élip bérishqa yol qoymaydighanliqining sewebi” iken.