Gherb döletliridiki Uyghur ana til mekteplirining hazirqi ehwali, saqliniwatqan mesililiri we imkanliri

Ötken esirning 90-yilliridin kéyin, gherb démokratik döletliride Uyghurlar sanining köpiyishige egiship, bu döletlerde Uyghur ana til mekteplirimu arqa-arqidin qurulushqa bashlidi. Bolupmu 2017-yil Uyghur diyarida Uyghurche ma'arip cheklen'gendin kéyin, muhajirettiki Uyghurlar ana til terbiyesini kücheytishke jiddiy ehmiyet bérishke bashlidi, her qaysi döletlerdiki Uyghur ana tili mekteplirining sanimu tézdin köpiyip, 70 tin ashti. Halbuki, oqutquchi menbesining kemchil bolushi, iqtisadiy menbesining üzülüp qélishi seweblik, 2023-yilgha kelgende chet ellerdiki Uyghur ana til mekteplirining sani aziyip, 20 nechchige chüshüp qalghan.

Nöwette norwégiyede yashawatqan ana til teshebbuschisi abduweli ayup, yéqinqi yillarda gherb dunyasida qurulghan Uyghur ana til mektepliri heqqide mexsus tekshürüsh élip barghan. U bu jeryanda özi bayqighan bezi mesililerni biz bilen ortaqlashti.

Abduweli ayupning bildürüshiche, 2019-yili Uyghurlarning her qaysi ellerdiki Uyghur jama'iti topliship olturaqlashqan jaylarda qurghan ana til mektepliri 70 tin ashqan. Halbuki, 3 yil dawam qilghan koruna wirusi yuqumi mezgilidiki karantin sewebidin, shenbe-yekshenbilik Uyghurche ana til mektepliride neq meydanda ders ötüsh mumkin bolmighan. Bu mezgilde torda heqliq ana til ögitidighan tor kursliri we oqutquchilar köpeygen. 2022-Yiligha kelgende, türkiye we yawropa döletliridiki we ana til mekteplirining yérimi dégüdek taqilip qalghan. 2023-Yilgha kelgende, emeliy ders ötüwatqan Uyghur ana til mekteplirining sani 20 nechchige chüshüp qalghan.

Undaqta, chet ellerdiki ana til mekteplirining taqilip qélishigha qandaq sewebler tesir körsetken? buningda qandaq emeliy mesililer saqlanmaqta?

Abduweli ayupning qarishiche, ana til mekteplirini teminleydighan muqim meblegh we kirim menbesi bolmasliqi buningdiki eng asasliq seweblerning biri iken. Ana til mektepliride oqutquchiliq qilidighanlar asasen dégüdek ma'ash almaydighan pida'iy oqutquchilardin terkib tapqan bolup, türlük sewebler bilen ular uzun mezgil oqutushni dawam qildurulmighan. Uningdin bashqa, Uyghur ana til mekteplirining oqutush pirogrammisi we métodi her qaysi döletlerning ma'arip we pédagogika métodlirigha mas kelmigen. Oqutulidighan derslik kitablarda saqliniwatqan qalaymiqanchiliq we yétersizlik, birlikke kelgen derslikning bolmasliqi, shundaqla oqutush qollanmisining ilmiy sistémigha chüshmesliki qatarliq köp xil amillar, ana til mekteplirining oqutush ünümining dégendek yaxshi bolmasliqini keltürüp chiqarghan.

Abduweli ayup bu jehette awstraliyening adélayd shehiridiki “Jenubiy awstraliye Uyghur ana til mektipi” , amérikaning wirjiniye ishtatidiki “Méhriban ana” Uyghur ana til mektipi we gérmaniyening myunxén shehiridiki “Uyghuriye” Uyghur ana til mektipini misal teriqiside tilgha élip, yuqiriqi ana til mekteplirining uzun'ghiche dawamlishishining seweblirini tehlil qilip ötti. Uning déyishiche, bu mekteplerning netije qazinishida mekteplerdiki oqutquchilarning yillardin buyan toxtimay körsitip kéliwatqan tirishchanliqi, shu jaylardiki Uyghur jama'itining maslishishi, shundaqla shu döletlerdiki Uyghur teshkilatliri, yerlik hökümet organliri we bashqa orunlarning her jehette qollishi, türtkilik rol oynighan iken.

Awstraliyening adélayd shehiridiki Uyghur ana til mektipining oqutquchisi melikizat gheyretmu ziyaritimizni qobul qilip, bu heqtiki qarashlirini otturigha qoyup ötti.

Uning bildürüshiche, gherb döletliridiki ana til oqutushida yerlik hökümet we teshkilatlarning qollishini qolgha keltürüsh, derslik matériyallirini toluqlash we birlikke keltürüsh, ana til oqutquchilirini terbiyelesh qatarliqlar muhim iken. Téximu muhimi, shu jaydiki Uyghur jama'itining her jehettin qollishini qolgha keltürüsh zörür iken.

Abduweli ayup ependi, gherb démokratik döletliride Uyghur ana til oqutushida netije qazan'ghan mektepler hazirlighan oqutush muhiti we ular érishken iqtisadiy yardemlerning, gherb dunyasidiki herqandaq bir jayda mumkinlikini bildürdi. U, özi yashawatqan norwégiyening köchmenler siyasiti we medeniyet-ma'arip sahesidiki imkaniyetler heqqide tekshürüsh élip barghanliqini, shimaliy amérika we yawropa döletlirini asas qilghan gherb elliride her qaysi köchmen xelqlerning öz ana tilini oqutushta döletning yardem fondlirigha iltimas kélish imkaniyetlirining zorluqini tekitlep ötti.