Ху пиң: “ ‛ғәрбий район пилани‚ көчмәнләрни көпләп йөткәп, уйғурларни аз санлиққа чүшүрүштур”

Хенән өлкисиниң маарип ихтисаслиқлирини қарши елиш көрүнүши, қумул, 2023-йили 18-феврал

Йеқинда хитайда “йеңи дәвр, йеңи мусапидә алий мәктәп оқуғучилири пидаийлар мулазимитиниң ғәрбий район пилани хизмитини күчәйтип, шинҗаңниң юқири сүпәтлик тәрәққиятиға күч қошуш тоғрисидики пикир” дәп аталған бир бәлгилимә тарқитилған. Бу аталмиш “пикир” дә, техиму көп мунәввәр яш ихтисаслиқларни шинҗаңға келип мулазимәт қилишқа таллаш керәклики тәкитләнгән.

Лекин, мутәхәссисләр, хитайниң 20 нәччә йилдин бери уйғур елидә изчил иҗра қилип келиватқан әнәниви сиясәтлириниң бири болған мәзкур “ғәрбий район пилани” ниң әмәлийәттә хитайниң уйғур елиниң нопусиниң тәңпуңлуқини бузидиған, техиму көп хитай нопусини йөткәп, уйғурларни аз санлиққа чүшүридиған, җүмлидин хитай компартийәсиниң өз мәнпәәтини көзлигән мустәмликә пилан икәнликини илгири сүрмәктә.

Хитай таратқулиридин “хитай тори”, “хәлқ тори” вә “хитай яшлар гезити” қатарлиқ һөкүмәт ахбарат мәнбәлириниң өткән һәптидин буянқи хәвәрлиридин қариғанда, хитай һөкүмити ичкири хитайдики алий мәктәп оқуғучилирини өз ичигә алған яш ихтисаслиқларни шинҗаңға келип хизмәт қилишқа сәпәрвәр қилишқа киришкән. Һөкүмәт тарқатқан мәзкур “пикир” дә: “ғәрбий район пиланиниң сиясәт қурулуши, милләтләр иттипақлиқи қурулуши, ихтисаслиқлар қурулуши, хәлқ турмуши қурулуши вә вәтәнни қоғдап чеграни муһапизәт қилиш қурулуши болуштәк ролини техиму яхши җари қилдуруп, шинҗаңниң тәрәққиятиға техиму яхши күч қошуш мәқсәт қилинған” дәп көрситилгән.

Уйғур ели вәзийитигә йеқиндин диққәт қилип келиватқан көзәткүчиләр, хитайниң 2003-йилидин буян йолға қоюватқан мәзкур “ғәрбий район пилани” ниң кәлгүсидә уйғурларниң сиясий, иқтисадий вә мәдәнийәт һаятиға техиму көп хирисларни елип келидиғанлиқини билдүрмәктә.

Америкадики хитай анализчи ху пиң, хитайниң ичкири өлкиләрдики яшларниң шинҗаңға берип шинҗаңниң юқири сүпәтлик тәрәққиятиға ярдәм бериш пиланида хитай яшларни көзгә тутқанлиқини, маһийәттә буниң райондики хитай көчмәнләрни көпәйтишни мәқсәт қилғанлиқини баян қилип мундақ деди: “шуни көрүшкә болидуки, әмәлийәттә өткән 70 йилда шинҗаңдики хитай нопусиниң ешиш сүрити наһайити тез болуп, хитай компартийәси хитай көчмәнлириниң райондики көпийишигә шаһит болди. 1953-Йилидики тунҗи қетимлиқ мәмликәтлик нопус тәкшүрүштә, уйғурлар шинҗаң нопусиниң %75 тин көпрәкини, хитайлар аран %6 ни игилигән болса, әмма 2020-йилдики йәттинчи қетимлиқ мәмликәтлик нопус тәкшүрүш нәтиҗисидә, уйғурлар шинҗаңда аран %45 ни, хитайлар %42 ни игилигән. Буларниң ичидә %95 тин көпрәки хитай йеңи көчмәнлири болуп, уларниң һәммиси башқа җайлардин кәлгән. Бу нисбәтниң алаһидә юқири көтүрүлүшиниң мутләқ көп қисми өткән 20 йилда йүз бәргән. Шуңа бу пиланниң мәқсити маһийәттә, шинҗаңдики аһалиләрниң миллий тәркибини өзгәртип, уйғурларни у йәрдики аз санлиқ милләткә айландуруштур.”

У йәнә, бу аталмиш йеңи “пикир” ниң арқисиға йошурунған ғәрәзләр һәққидики қаришини мундақ шәрһләп өтти: “һазир райондики вәзийәтни сиясий нуқтидин тәһлил қилғанда, районға техиму көп хитай көчмәнләрни йөткәш арқилиқ хитай нопусини көпәйтиш вә мәдәнийәт җәһәттин хитайлаштурушни күчәйтиш йүргүзүлүватқан болуп, бу, хитай компартийәсиниң районни контрол қилишиға техиму қолайлиқ шараит яритип бериду. Йәнә бир җәһәттин, һазир хитай иқтисади касатчилиққа дуч кәлди, яшлар хизмәт тапалмайду. Йеқинқи йилларда университетни пүттүргәнләргә хизмәт йоқлуқи мәлум. Чүнки әң юқири болғанда 20 милйондин 30 милйонғичә киши ишсиз болуп, бу хил әһвал астида улар башқиларни шинҗаңға беришқа илһамландуруш үчүн бәзи қолайлиқлар шараитларни яритип бәрмәктә.”

Бу һәқтики хәвәрләрдә, 2003-йили уйғур елидә “ғәрбий район пилани” йолға қоюлғандин буян, бир түркүм ғәрбий районни тәрәққий қилдуруш пидаийлириниң “дөләтниң һәр қайси җайлиридин шинҗаңға келип, дөләт вә чеграни қоғдаш, маарип, давалаш вә сақлиқни сақлаш, йеза-кәнтләрни гүлләндүрүш, асасий қатламдики иҗтимаий башқуруш қатарлиқ һәр хил саһәләрдә җапалиқ ишләп, шинҗаңда яшашни таллиған” лиқи дәп давраң селинған.

Йеқинда, 2025-йили алий мәктәп пүттүридиған оқуғучиларниң “ғәрбий район пиланиға қатнишиши” үчүн өзлирини тизимлитиши җиддий чақириқ қилинған.

Америкадики сиясий анализчи илшат һәсән әпәнди бу һәқтики инкасида, хитайниң “ғәрбий район пилани” да хитайниң аталмиш “техиму көп мунәввәр яш ихтисаслиқларни шинҗаңға келип мулазимәт қилишқа таллаш” керәкликини қаттиқ тәкитлишиниң негизлик сәвәблири һәққидә тохталди.

Илшат һәсәнниң билдүрүшичә, бүгүнки уйғур қирғинчилиқиму әслидә, хитай һөкүмитиниң 20 йилдин буян һәр хил намлар билән елип барған аталмиш “ғәрб пилани” ниң нәтиҗисидур, у йәнә, хитайниң алий мәктәп оқуғучилири пидаийлирини уйғур елигә беришқа сәпәрвәрлик қилишиниң кәлгүсидә уйғур елигә әҗәллик вә еғир ақивәтләрни елип келидиғанлиқини илгири сүрүп, мундақ деди.

Көзәткүчиләрниң билдүрүшичә, хитайниң нөвәттә елип бериватқан “ғәрбий район пилани” һәрикити өткән әсирниң 70-йиллирида мав зедуң қозғиған хитай яшлирини “чегра районларда йилтиз тартиш” чақириқидинму қәбиһ һәрикәт болуп һесаблинидикән. Хитайниң “алий мәктәп оқуғучилири пидаийлар мулазимити” ға охшаш һәр хил дәбдәбилик намлар билән атилип, районда иҗра қилиниватқан “ғәрбий район пилани” вә сиясәтлири маһийәттә, ши җинпиңниң уйғур елидә аталмиш “җуңхуа миллити ортақ гәвдиси” сияситини әмәлийләштүридиған мустәмликә сиясәтлириниң бир қисмидур.

Америкадики “чикаго университети” ниң тәклиплик пирофессори, кишилик һоқуқ адвокати тең бявниң билдүрүшичә, бу теги-тәктидин уйғур елини техиму контрол қилиш вә хитайлаштуруш болуп, һазир у йәнә өзиниң нөвәттики иқтисадий мәсилисини һәл қилишниму мәқсәт қилған. У мундақ деди: “хитай компартийәсиниң шинҗаңни контрол қилиши барғансери күчийиватиду, у йәрдики кишилик һоқуқ дәпсәндичилики аллиқачан интайин еғир һаләткә йәтти. Һалбуки, һазир уларниң алий мәктәп оқуғучилирини ғәрбий районни тәрәққий қилдурушқа, шинҗаң қатарлиқ җайларға беришқа чақириқ қилиши, әмәлийәттә у районларни хитайлаштуруштур. Йәнә бир тәрәптин, хитайниң һазирқи иқтисадий әһвали интайин начар. Хитай компартийәси бу усулни ишлитип бир қисим алий мәктәп оқуғучилири вә яшларни у йәргә ишләшкә җәлп қилип, ишқа орунлишиш бесимини йениклитишни халайду. Һазир хитайдики яшларниң ишсизлиқ нисбити бәк юқири болуп, хитай компартийәси бу истатистикини елан қилишни халимайду.”

У йәнә, хитайниң аталмиш “ғәрбни тәрәққий қилдуруш” вә “ғәрбий район пилани” ниң райондики йәрлик түркий милләтлиригә елип келидиған хәвпи һәққидә өз пикрини мундақ баян қилди: “шинҗаңдики бир қисим кишиләр дуч келиватқан әң чоң мәсилә шуки, уларниң әң асаслиқ кишилик һоқуқ вә әркинликтин мәһрум қилиниватиду. Уларниң тили, дини вә мәдәнийәт әнәниси һәммиси қаттиқ чәклимигә учрайду. Әмма бу әһвал давамлашса, райондики уйғур вә башқа түркий хәлқиниң кимлики пүтүнләй йоқитилиш хәвпигә дуч келиду, әһвал техиму еғирлишиду. Бу хил әһвал астида әгәр ичкири хитайдики алий мәктәп оқуғучилири, йәни хитай алий мәктәп оқуғучилири районға берип аталмиш пидаийлар мулазимити яки башқа хизмәтләрни қилса, әһвал техиму еғирлишиду. Чүнки бир тәрәптин, районниң хитайлишишини күчәйтиду. Йәнә бир тәрәптин, районниң йәрлик иқтисад вә ишқа орунлишишқа техиму чоң қийинчилиқларни елип келиду. Қандақла болмисун, улар кәң көләмлик һалда яшларни районға хизмәт қилишқа таллаш шинҗаңниң иқтисадий вә иҗтимаий шараитини техиму начарлаштуруветиду.”

Илшат һәсәнниң қаришичә, хитай һөкүмитиниң ичкири хитайдики алий мәктәп оқуғучилирини өз ичигә алған яшларни шинҗаңға келип хизмәт қилишқа сәпәрвәр қилишиниң хитайниң иқтисадий еғир киризисқа дуч келиватқан бүгүнки күндә техиму актиплишиши маһийәттә, уйғурларға пайда әкелиш вә тәрәққий қилдуруш әмәс бәлки өз мәнпәәтини көзләштур.